Obraz2

64 Rozdział II. Archeologia duszy Bohatera Polaió

rozpaczliwą chwilę. Błądząc, kochanek strącał z gałęzi drzew rosę, łzy natur) To kosmos szlochał nad zburzonym kołem miłości. W dolinę, w której połom był ogród, zaczęła spływać lawa mgły. Nad ogrodem miłości zawisła wię nieodwołalna groźba zniszczenia. Porównania Mickiewicza są doprawdy oszałamiające: mgła jak lawa.

Z jednej strony nieba, jako świadek rozpaczy, widniał skrawek firmamentu wraz z księżycem i gwiazdami. Tam, Jak raz” nad kochankiem, świeciła „gwiazdka wschodnia”, owa — jak pamiętamy — wyroczna gwiazda upiorów.

To był znak z niebios, że Bohater Polaków też zostanie upiorem. Niebo romantycznego kochanka bowiem to otwarta księga proroka. Wszystko jest więc jasne i los zapisany w gwiazdach musi się spełnić. Po tym spotkaniu kochanek zostanie przeistoczony w „potępieńczą larwę”.

Anioł objawił się najpierw jako biała plama na zielonym tle, nieruchoma jat kolumna nadgrobna. Ale niebiańskie kochanki Mickiewicza nigdy nie pozostawały długo w bezruchu. Toteż kiedy anioł zobaczył miłego, spłynął doń jat lekki powiew wiatru. Zosia, kiedy po raz pierwszy ukazała się Tadeuszowi postała chwilę na parkanie i zaraz potem sfrunęła z niego, wionąc przez swój ogródek jak wiatr. U Mickiewicza kochanki fruwają albo przechodzą jat podmuch.

Sytuację Bohatera Polaków określiły dwa spojrzenia. Pierwsze padło na niebo, drugie zaś — na lubą.

Spojrzę... jak raz nade mną świeci gwiazdka wschodnia; O, znam ją odtąd dobrze, witamy się co dnia! spojrzę na dół... na szpaler... patrz, tam przy altanie, Ujrzałem ją niespodzianie!

Suknią między ciemnymi bielejąca drze wy Stała w miejscu, grobowej podobna kolumnie;

Potem biegła, jak lekkie zefiru powiewy,

Oczy zwrócone w ziemię... nie spojrzała ku mnie!

A lica jej bardzo blade.

Nachylam się, zajrzę z boku,

I dojrzałem łezkę w oku;

Jutro, rzekłem, jutro jadę!

„Bądź zdrów!*’ odpowie z cicha: ledwie posłyszałem, „Zapomnij!”... Ja zapomnę? o! rozkazać snadno!

Rozkaż, luba, twym cieniom, niechaj wraz przepadną I niech zapomną biegać za twym ciałem!...

2. Klucz i gospoda wszechcierpień Rozkazać snadno!

Zapomnij!!

(III, 53-54)

Zapomnienie obrażało platońskiego Boga. I na słowo to Upiór nawet we wspomnieniu zareagował protestem tak rozpaczliwym, że metrum wiersza zaczęło się rwać. Rym nagle zaczął współtworzyć jakieś dzikie, krótkie wersy. W wypowiedź wdarł się idiom prozy i harmonia wypowiedzi zaczęła się rozstrajać. Podobną myśl w wierszu Do M***, napisanym mniej więcej w tym samym czasie, Mickiewicz wyraził w nieskazitelnym rytmie wymierzającym tryumf Platońskiej anamnezy.

Precz z moicb oczu!... posłucham od razu.

Precz z mego serca!... i serce posłucha.

Precz z mej pamięci!... nie - tego rozkazu Moja i twoja pamięć nie posłucha.

0,123)

Okrutny rozkaz kochanki zmobilizował natychmiast pamięć Bohatera Polaków. Zaczął „ścigać myśli po przeszłych obrazach”. Wspomnienia poczęły wypychać ze świadomości aktualność, aż w końcu zawładnęły nią całkowicie. Nagle cała jego świadomość stała się już tylko pamięcią, umarłym Ja”, upiorem. Każdy z nas ma swego upiora. Jest nim pamięć.

Postarajmy się więc teraz zrozumieć funkcję romantycznej idei pamięci.⁹ Przyjmijmy, że w samym przypomnieniu nie ma przeżywanej treści. „Przeżyciami wspomnień — pisze Ludwig Wittgenstein - są zjawiska towarzyszące wspominaniu.”¹⁰ To, co towarzyszy wspominaniu, zwykle nazywamy refleksją. Dopiero ta refleksja nad obrazami przeszłości składa się właśnie na aktualne przeżycie. Niektórym romantykom wydawało się, że sprawa ta wygląda akurat odwrotnie. Novalis po prostu utożsamiał wspomnienie z teraźniejszością.¹¹ Aktualnym przeżyciem była dla niego treść przypomnienia.

Stosunek Upiora do wspomnień nie jest tak jednoznaczny. Jego wspomnieniom towarzyszy refleksja, ale też, podobnie jak wielu romantycznych bohaterów, oddawał on z lubością swą duszę we władanie czasowi minionemu. Przeszłość stawała się poniekąd ważniejsza od teraźniejszości, ponieważ można ją było wiele razy reaktualizować, umieścić ponownie w życiu. „Czy przypo-