Obraz31

z zewnątrz, postawa jego jest bardziej bezstronna, lecz wpływ na przebieg obserwowanego procesu ~ mniejszy. Tak więc obydwa rodzaje obserwacji mają swoje zalety i wady, wszakże z uwagi na to, że twórczy nauczyciel z reguły stosuje obserwację uczestniczącą, jej znaczenie w praktyce szkolnej jest wyraźnie większe.

Dominujące w badaniach typu opisowego spostrzeganie pośrednie rozszerza dostęp badacza do badanych zjawisk. Pozwala mu korzystać z takich dokumentów, jak stenogramy zajęć, kwestionariusze, arkusze obserwacji prowadzonych przez osoby trzecie, zdjęcia fotograficzne i filmowe, rysunki, diagramy, prace różnego typu, zestawienia statystyczne i inne. Dokumentacja ta również pozwala śledzić działalność pedagogiczna i jej efekty, lecz już widziane nu rozległym tle środowiska społecznego, które ze swej strony wywiera wpływ na tę działalność i na zmiany zachodzące w wychowankach. Tak szeroko widziany proces pedagogiczny ma więc dwie nawzajem się warunkujące strony. Jedną /, nich stanowi oddziaływanie jednostek i grup na środowisko społeczne — w celu wywołania w nim pożądanych zmian (m.in. poprzez zmiany w jednostkach to środowisko tworzących). drugą - oddziaływanie odpowiednio zmienionego środowiska na jednostki, grupy społeczne i całe społeczeństwo. Badanie tych innowacyjnych procesów i wykrywanie w środowisku czynników je przyśpieszających bądź hamujących jest sprawa dużej wagi. w ten bowiem sposób nauki pedagogiczne czynnie włączają się do procesu pożądanych przemian społecznych^.

W opartych na obserwacji badaniach występują pewne czynności badawcze, które zasługują na bliższą charakterystykę. Czynności tych jest wiele, tu ograniczymy się do podstawowych.

Sformułowanie celów badawczych jest konsekwencją analizy jakiejś sytuacji problemowej, która zafrapowała badacza i okazała się godna bliższego rozpatrzenia. Zbadanie tej sytuacji i odnalezienie w niej tego, co jest badaczowi wiadome, i tego, czego nie wie - oparte na ogól na dodatkowych studiach literatury zagadnienia, bądź na doświadczeniach osób kompetentnych -sprzyja sformułowaniu głównego problemu badawczego i zazwyczaj pochodnych od niego problemów dodatkowych.

Wyłanianie i analiza zmiennych to druga ważna kategoria czynności badawczych. Zmienne są to czynniki przybierające różne wartości w badanym zbiorze. Stanowią one informację o tym mianowicie, pod jakim względem interesują nas dane przedmioty oraz charakteryzują reguły porządkowania rzeczy i zdarzeń rozpatrywanych pod danym względem (Nowak, 1970, s. 85). Wyłanianie zmiennych polega na wyodrębnianiu tych właściwości, które określają dany przedmiot. Jedne z nich pojawiają się jako zmienne dwuwartościowe i te właśnie najłatwiej poddają się operacjom statycznym. Należy do nich m.in. pleć, gdzie są tylko dwie możliwości: męska i żeńska. Zmienne wiclowartościowc natomiast, p. waga, wzrost, poziom wykształcenia, osiągnięcia szkolne - przyj-

4 Swoistym odbiciem tych wiośnie przemian jest dochodzący do glonu pogląd, który dosadnie wyraził J. Szczepański, te „w nauce istnieje tylko jedna zasadniczo metodo, że sposób postępowania badawczego w zasadzie w każdej nauce jest ten sam, natomiast uwzględniając różnice w przedmiotach badań, nauki różnicują swoje techniki badawcze, sposoby zbierania i analizowania materiałów, zachowując jednak zasadnicze, ustalone dla wszystkich nauk dyrektywy poprawnego rozumowania, ustalania faktów, stawianiu zagadnień, konstruowania i weryfikowania hipotez". (1961, ». 429). A jeśli nawet taka wspólna metoda jest możliwa, to już stosujący ją badacze nic mogą. jak powiada II. Selyc, „ani nic powinni być tacy sami" (1967, i. XI).

mują różne wartości dla różnych osób i wymagają złożonych operacji, a przede wszystkim uporządkowania na jakiejś skali.

Analizę zmiennych rozpoczynamy zazwyczaj od zmiennej zależnej. W przypadku badań nad procesem czy treścią kształcenia bardzo często tę zmienną stanowią jakieś zachodzące w uczniu zmiany, czy to w sferze jego wiadomości i umiejętności, czy w sferze emocjonalnej, czy w motoryce. Warunki, od których te zmiany zależą, są wówczas zmiennymi niezależnymi. I tak na przykład opanowanie sprawności mówienia w języku obcym (zmienna zależna) może być badane w jego zależności od metody nauczania czy uczenia się, od jakości materiału językowego lub od poziomu aktywności ucznia. Tc oraz inne zależności uwzględniła np. w swoich badaniach nad uczeniem się języka obcego Hanna Komorowska (1978). Obok zmiennych niezależnych, które poddaje się kontroli, występują zmienne niezależne-pośrcdniczące. Taką zmienną może być słaba w czasie badania dyspozycja psychiczna osoby badanej, wywołana przez uboczne przyczyny. Niektóre z tych zmiennych można poddawać kontroli (Brzeziński, 1978b, s. 25).

Przekształcanie problemów w łańcuch hjpoleź jest konsekwentnym dalszym etapem procesu badawczego. Zarówno na główne pytanie, jak i na pytania zeń się wywodzące badacz poszukuje prowizorycznych odpowiedzi, którym stopniowo - posługując się operacjami umysłowymi i gromadząc dodatkowe informacje - nadaje coraz ściślejszą postać. W ten sposób stają się one hipotezami, które wytyczając drogę jego dalszym poszukiwaniom, uzyskują charakter hipotez roboczych.

Dobór technik i narzędzi badawczych to dalszy ważny etap badań, w pewnej mierze zależny od dobom obiektów do badań, ich populacji i próby. Zamiast terminu technika badawcza używa się także terminów: metoda badań (np. Nowak, 1970), bądź procedura postępowania badawczego (Nowacki, 1978). Przy tym Stefan Nowak przez metodę naukową rozumie „określony, powtarzalny sposób rozwiązania problemu naukowego”, a Tadeusz Nowacki procedurę - „układ czynności badawczych, zmierzających do rozwiązania postawionego pytania". Jest to więc różnica w terminach, a nie w istotnej treści. Podobny sens kryje w sobie termin technika badawcza. Jak powiada Jan Szczepański, „cały wysiłek socjologii współczesnej idzie w kierunku opracowania takich technik badania, które by były przystosowane do natury faktów społecznych, a równocześnie czyniły zadość ogólnym dyrektywom metody naukowej” (1961. s. 431); Przez technikę badawczą rozumieć więc można ustalony, powtarzalny sposób zbierania informacji o rzeczach i zdarzeniach h' celu rozwiązania problemu badawczego.

W ramach metody obserwacji dostępne są różne techniki badawcze. M.in. należy do nich obserwacja kliniczna, wywiad, sondaż, studium przypadku czy analiza dokumentów. Narzędzia, jakie się stosuje w tych technikach, są bardzo zróżnicowane. Do najpopularniejszych należą kwestionariusze wywiadu oraz testy psychologiczne i dydaktyczne.

Określenie populacji i dobór próby to czynniki zależne od celu badania, jak też od problemów i hipotez badawczych. W zależności od charakteru