Obraz32

badania badacz uwzględnia w nim całą populację, np. wszystkich uczniów danej szkoły czy wszystkie dzieci w danym mieście osiągające iloraz inteligencji powyżej 130, lub tylko jej część. Ta część może być zarówno próba celową; a więc kreowaną ze względu na jakiś cel badań, jak próbą losową. Próbę losową uzyskuje się przez wylosowanie odpowiedniego odsetka osób (obiektów) badanych, przy czym optymalny dobór tego odsetka, obliczony za pomocą odpowiednich metod statystycznych, pozwala na podstawie zbadania próby orzekać o właściwościach całej populacji. Informacje o sposobach doboru próby znaleźć można w podręcznikach statystyki i w pracach z dziedziny metodologii badań naukowych (np. Brzeziński, Stachowski, 1981; Pawłowski, 1972; K. Szaniawski 1968; Szulc, 1963; Zasępa, 1962).

Badanie typu opisowego opiera się na obserwacji zachowań osób uczestniczących w danym procesie lub zdarzeniu, jak również na obserwacji dokumentów i warunków, w jakich badane zjawiska przebiegają. Tak więc obserwacja jako metoda badania dydaktycznego polega na systematycznym i planowym rejestrowaniu; analizie i interpretacji oddziaływań na wychowanka w toku kształcenia oraz jego zachowania pod wpływem tych oddziaływań bądź własnych wewnętrznych pobudek, jak również warunków, w których te procesy przebiegają, oraz zmian w wychowankach dokonujących się pod wpływem tych warunków.

Gwoli utrwalenia szybko zmieniających się procesów i poddania ich grun-towniejszej analizie, stosuje się różne środki techniczne, których wykorzystanie wymaga również niezbędnych umiejętności. Zalicza się do nich środki utrwalające stronę wizualną zjawisk (aparat fotograficzny, kamera filmowa, projektor) czy stronę dźwiękową (magnetofon), dźwiękowo-wzrokową (magnetowid) lub wszelką inna (aparaty pomiarowe).

Podstawę dokumentacji zbieranej w trakcie badania stanowią protokoły obserwacji, stenogra-my zajęć, notatki. Są one owocem obserwacji bezpośredniej, bądź rejestracji procesu czy zdarzenia za pomocą odpowiedniej aparatury. Akcję, polegającą na gromadzeniu protokółów lekcji wybitnych nauczycieli, zorganizował w Polsce, jeszcze w latach dwudziestych naszego wieku, Antoni Bolesław Dobrowolski, traktując zbiory tych protokółów jako swoiste „archiwa nauczania”, a zarazem część ich ogłaszając drukiem. Inną postać dokumentacji stanowią stenogramy zajęć lekcyjnych. m.in. wykorzystane w moim Procesie nauczania, zbiory prac uczniowskich, materiały z badan nad osiągnięciami szkolnymi oraz inne dokumenty szkolne i oświatowe, sporządzane przez nauczycieli i uczniów, bądź przez inne osoby włączone do procesu obserwacji.

Ważną rolę spełnia obserwacja (i samoobserwacja) w działaniach typu innowacyjnego. Wprowadzenie do procesu kształcenia nowych treści, nowych metod i środków, czy nowych form organizacyjnych staje się przyczyną zakłócenia stereotypowego toku tego procesu, powodując zmiany w działaniach nauczycieli i uczniów, ich motywacji i stosunku do pracy, a nie tylko w osiągnięciach. Śledzenie tych i innych zmian w całym ich kompleksie wymaga intensywnej i wielostronnej obserwacji, w tym i samoobserwacji, jeśli badanie prowadzi sam nauczyciel. Ale dopiero w takim kompleksowym ujęciu można w pełni ocenić wartość innowacji, czego nie jest w stanie wykazać żadne badanie wyników nauczania. Faktyczne polepszenie osiągnięć może wystąpić dopiero po dłuższym czasie, dzięki głębszemu wpływowi nowych rozwiązań na osobowość dzieci i młodzieży. Takie kompleksowe ujęcie procesu kształcenia w stopniu znacznie wyższym niż obserwacja może zagwarantować eksperyment dydaktyczny.

Metoda eksperymentu dydaktycznego

Badań eksperymentalnych nie prowadzono dotąd w pedagogice dość szeroko, toteż przez długie lata zainteresowanie metodą eksperymentu było wśród pedagogów znacznie mniejsze niż wśród przedstawicieli przyrodoznawstwa, medycyny czy psychologii. Pierwsze przejawy tego zainteresowania zawdzięczamy Wilhelmowi A. Layowi i Ernstowi Meumannowi, którzy na przełomie XIX i XX wieku prowadzili badania nad pracą nauczycieli i uczniów. Wprawdzie uważali się oni za przedstawicieli pedagogiki eksperymentalnej, a nie dydaktyki, jednakże były to właśnie badania dydaktyczne, które znalazły w Niemczech i w innych krajach wielu kontynuatorów. Później zainteresowanie to osłabło i dopiero po drugiej wojnie światowej zaczęło ponownie przybierać na sile. Jednocześnie stopniowym przemianom podlegało samo pojmowanie eksperymentu, jego prowadzenia i opracowywania wyników.

Stosując eksperyment badacz wkracza w rzeczywistość dydaktyczną w celu wykrycia struktur i prawidłowości w treści i procesach kształcenia oraz w ich skutkach wewnętrznych. Przy tym w odróżnieniu od obserwacji, która polega na badaniu rzeczywistości takiej, jaka jest, eksperyment sprowadza się do przekształcania tej rzeczywistości po to, aby wykryć rządzące nią prawa i opanować skuteczniejsze sposobu oddziaływania na nią.

Tak więc najważniejsza cecha eksperymentu polega na tym, że badacz sam organizuje proces, który chce poddać badaniu. Niekiedy, jak w przypadku eksperymentu naturalnego, zamiast pewien proces wywoływać, eksperymentator ogranicza się do badania jakiegoś już w sposób naturalny przebiegającego procesu. W jednym i drugim przypadku ma jednak miejsce takie regulowanie warunków przebiegu danego procesu, aby można było wykryć występujące w nim zależności. Jest to druga ważna cecha eksperymentu. Trzecia cecha - to poddawanie tych warunków kontroli i możliwie ścisły ich pomiar. Wreszcie czwartą cechą, ważną również dla innych metod badań, jest nadanie eksperymentowi charakteru problemu naukowego oraz sprawdzenie prawdziwości odpowiedniej hipotezy roboczej.

Mając na uwadze te cztery cechy, przyjmiemy, że eksperyment to metoda badania naukowego, która polega na wywoływaniu procesu (zjawiska) bądź ingerowaniu »v dany proces oraz takim regulowaniu warunków tego procesu, aby można było poddać je kontroli i pomiarowi, a zarazem dokonać sprawdzenia założonych hipotez. Eksperyment, w którym występują wszystkie czteiy cechy, nosi miano eksperymentu laboratoryjnego, brak cechy pierwszej oznacza zaś, że mamy do czynienia z eksperymentem naturalnym. Obserwacja natomiast nie jest podporządkowana pierwszym trzem cechom, prowadzi się ją bowiem w zastanych warunkach, ewentualnie czekając aż dany proces się