Obraz49

nauczania. Jedną z takich ważnych cech stanowi obieg informacji między nauczycielem oraz innymi źródłami a uczniem, umożliwiający uczniowi opanowa- { nie wiedzy czy to przez jej bezpośrednie przyswojenie, czy poprzez rozwiązanie problemu. Nabywając wiedzę o otaczającej go rzeczywistości i o sobie, uczeń staje się zdolny do podejmowania decyzji regulujących jego stosunek do tej rzeczywistości. Jednocześnie poznaje wartości moralne, społeczne, estetyczne, a zarazem, przeżywając je w różnych sytuacjach dydaktycznych, kształtuje swój stosunek do nich i tworzy własny system wartości. Ważnym czynnikiem wytwarzania zmian w uczniach jest również ich działalność praktyczna, powiązana z nabywaniem wiedzy i oddziaływaniem na rzeczywistość. Tak szeroko rozumiane nauczanie sprzyja nie tylko nabywaniu wiadomości, umiejętności i nawyków oraz rozwijaniu zdolności i zainteresowań, lecz także ukształtowaniu postaw moralnych, przekonań światopoglądowych i charakteru oraz trwałych dyspozycji do samorzutnego uczenia się. W ten sposób wiąże się z kształceniem i wychowaniem.

| Uczenie się jest procesem, w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabytesJest ono tym rodzajem działalności ludzkiej, który w latach dzieciństwa i młodości uzyskuje przewagę nad innymi formami, to jest nad zabawą, pracą i działalnością społeczną. Na ogół sądzi się, że tej formie działalności człowiek zawdzięcza swoje człowieczeństwo, uczenie się jest bowiem źródłem zachodzących w nim zmian, które warunkują jego rozwój, jego przygotowanie do życia i wrastanie w kulturę.'Wszakże stosunek między czynnością uczenia się a zmianą przezeń spowodowaną nie jest taki prosty, jak się na pozór wydaje. Donald O. Hebb przyjmuje np. że uczenie się jest prawdopodobnie „zmianą w układzie nerwowym, która powoduje zmianę w działaniu” (1969, s. 164). Jest faktem, te w procesie uczenia się ogromną rolę spełnia uprzednie doświadczenie jednostki, nabywane głównie w zabawie wieku przedszkolnego. Jednocześnie poznaniu i działaniu, które są podstawowymi czynnościami uczenia się, zawdzięczamy nowe wiadomości oraz nowe formy zachowania się i działania, jak również przekształcanie form dawniej nabytych.

Złożona problematyka uczenia się jest głównym przedmiotem badań psychologii, przede wszystkim psychologii uczenia się. Dydaktyka znacznie mniej dotąd interesowała się tą stroną kształcenia niż samym nauczaniem jako pracą nauczyciela. Wśród pedagogów stosunkowo najwięcej uwagi poświęcał mu A.B. Dobrowolski (1872-1954). Nauczanie traktował on jako jeden z aspektów uczenia się. Pisał na ten temat w sposób następujący: „Uczyć, nauczanie - to pojęcie przeszłości, podstawa szkoły dawnej, której hasłem było: siedzieć, milczeć, słuchać. Uczyć się — to kardynalne pojęcie nowego wychowania, którego hasłem jest: jak najwięcej sa-morzutności i samodzielności, aktywności i żródłowości". (1960. L 2. s. 41). Ale też Dobrowolski sam przystąpił do tworzenia dydaktyki, której naczelne hasło tak sformułował: „zasadniczo, normalnie człowiek powinien uczyć się sam. Uczenie się powinno być samouctwem. samokształceniem. A tylko wtedy, gdy to niemożliwe, łub gdy to za dużo wymaga wysiłku niepotrzebnego, nieprodukcyjnego, niepożytecznego trudu, czasu, tytko wtedy z pomocą nauczyciela, ale i wtedy obowiązuje postulat: możliwie samodzielnie.-". Te poglądy Dobrowolskiego są na wskroś nowoczesne. Właśnie współczesny ruch dydaktyczny w Polsce i w widu innych krajach, zmierzający do rozwijania samodzielności młodzieży w myśleniu i działaniu, szeroko nawiązuje do idei. których Dobrowolski byt takim gorącym orędownikiem.

Twierdząc, źe dydaktyka jest nauką o kształceniu, a więc tym samym o nauczaniu i uczeniu się, szczególną rangę nadajemy kształceniu. Odpowiednikiem kształcenia w przypadku, gdy kształcącym się osobnikiem nikt nie kieruje, jest samokształcenie i samouclwo. Gdy w procesie kształcenia ma miejsce i nauczanie, i uczenie się, to w przypadku samokształcenia występuje już tylko uczenie się.

Próby nadania terminowi „kształcenie” pewnej jednoznaczności natrafiają na przeszkody, co się wyraża choćby w znacznym zróżnicowaniu stanowisk różnych autorów. Jeszcze większą trudność stanowi tym samym ustalenie związku między kształceniem i wychowaniem. M.in. wiąże się to z pojmowaniem człowieka jako niepodzielnej całości („człowieczeństwa”), bądź jako tworu złożonego z różnych części. Starogrecki ideał człowieka pięknego i dzielnego (ka-lokagatia) był wyrazem pierwszego stanow iska. Podobny pogląd reprezentowali tacy pedagogowie, jak G. Kerschensteiner. A.B. Dobrowolski i S. H es sen. którzy utożsamiali kształcenie z wychowaniem. Hessen całą pedagogikę uważał za teorię wychowania: moralnego i prawnego, naukowego, artystycznego, gospodarczego i religijnego; celem tego wychowania było zaszczepienie w wychowaniu podstawowych wartości kultury. Podobny pogląd znalazł swoje odbicie w teorii kształcenia wielostronnego.

Nie mniej popularne jest stanowisko odmienne. Polega ono na oddzielaniu w sposób radykalny kształcenia od wychowania. Dla H. Muszyńskiego kształcenie jako nauczanie jest działaniem zmierzającym do rozwoju dyspozycji instrumentalnych (wiedzy, umiejętności, inteligencji etc.), podczas gdy wychowanie ma zmierzać do kształtowania dyspozycji kierunkowych, (czyli emocjonalno-wolicjonalnych) w osobowości jednostki. K. Sośnicki również pojmuje kształcenie jako przekształcanie intelektualnej strony człowieka, czego rezultatem ma być wykształcenie, zakłada też możliwość szerszego rozumienia wykształcenia jako pewnego stanu całej psychiki człowieka, a zwłaszcza „związanie jego strony emocjonalnej, wolicjonalnej i jego działania ze stroną intelektualną” (1959, s. 37).

Współczesna teoria kształcenia coraz bardziej oddala się od stanowiska, które kojarzy kształcenie tylko z rozwojem intelektualnej strony osobowości, a tym bardziej z jakimś ..przekazywaniem wiedzy”, wiąże je natomiast z rozwojem całej osobowości człowieka, a więc tego. co jest najbardziej ..ludzkie”. Stanowisko takie zajmuje m.in. Wolfgang Klafki, według którego sztuka kształcenia opiera się na związku trzech podstawowych zdolności: 1) do samookresle-nia się jednostki co do pojmowania przez nią spraw międzyludzkich, zawodowych. etycznych i religijnych; 2) do współdecydowania; 3) do solidarności. Problem wiedzy i to w ujęciu problemowym pojawia się u Klalkiego dopiero przy charakterystyce ksflaJagkpg^liK|a

Traktując kształcepić-jako proces prowadzący dowyksffałccnia » odnoszący się do całej osobowości człowieka, nyrfna w procesie .'Wyróżnić: I) poznawanie świata, jaki stworzyła natura oraz jaki stworzył i stwarza człowiek, włącznie z jego kulturą; 2) proces przygotowywania się do udziału w formowaniu