Obraz0

Formę N cztyrzmi w XVI w. zastąpiono przez czterema analogicznie do dwiema. W całym paradygmacie doszło ponadto do fonetycznego obniżenia artykulacji y ^ e przed półotwartą r: cztyr- ^ czter- (por. § 52.1.a).

§ 151. Odmiana liczebników pięć do dziesięć. Liczebniki od 5-10juerwotnie odmieniały się tak jak rzeczowniki dawnych tematów na -i- (liczebnik 10 mógł tworzyć również pewne formy według deklinacji spółgłoskowej: M-Ms desęte, D desętb), np.: M pięć, D piąci, C piąci, B pięć, N piącią, Ms piąci. W XVIII w. doszło do następujących zmian:

1)    W D-C-Ms r.m., ż., n. oraz w M-B przy rzeczownikach męskoosobowych weszły w użycie formy na -u: pięciu, sześciu itp. analogiczne do dwu.

2)    Od końca XIX w. formy Npiącią, sześcią itp. zostały zastąpione przez pięciu //pięcioma itd. analogiczne do dwu, dwoma.

§ 152. Odmiana liczebników jedenaście do dziewiętnaście.

Liczebniki 11—19 w języku prasłowiańskim tworzyły się przez połączenie nazwy jednostki z dziesiątką w następujący sposób: *jedim> na desęte, ‘jedenaście’, *dbva na desęte ‘dwanaście’, dosłownie: jeden na dziesięciu, dwa na dziesięciu itd. Pierwotnie były to zestawienia, które z czasem przekształciły się w zrosty. Na gruncie polskim doszło w nich do licznych uproszczeń i upodobnień, np /.jeden na dziesięcie ^ jedennadzieście ^ jedennadźcie ^ jedennaćcie ^ jedennaście ^ jedenaście. Do XVI w. odmieniał się tylko pierwszy człon zrostu, np.: Ms we trzechnaćcie grzywnach, we czterzychnaćcie grzywnach, N z siedmiąnaćcie kmiot, przed dwiemanaście i piąciąnaście set lat, D pożyczył dziewiącinaćcie grzywien. Od XVI w. pierwszy człon nieruchomieje. Temat drugiego członu naść- w przypadkach zależnych twardnieje przechodząc w nast- i przybiera końcówki -u, -oma z odmiany dwa; np.; M szesnaście, D szesnastu, C szesnastu, B szesnaście //szesnastu, N szesnastu // szesnastoma, Ms szesnastu.

§ 153. Odmiana liczebników dwadzieścia do dziewięćdziesiąt.

Liczebniki te były pierwotnie również zestawieniami (por. § 152) typu: dwa dziesięcia, trzy dziesięci, cztyrzy dziesięci, pięć dziesiąt itd.

W liczebnikach 20—40 doszło do uproszczeń typu: dwa dziesięcia ^ dwadzieścia, trzy dziesięci ^ trzydzieści, cztyrzy dziesięci ^ czterzy dziesięci ^ cztery dziesięci ^ czterdziesięci ^ czterdzieści. Do XVI w. odmieniały się oba ich człony.

132