Obraz (107)

Arbitralnie wybiorę dzieła, których powstanie oddziela od siebie sto lat. Odsłaniają one pewną stałą tendencję w traktowaniu Wschodu i Zachodu. Pierwsze z nich to Karola Potkańskiego Konstantyn i Metodyusz z 1905 roku. O wnioskach płynących z rozprawy tego przedwcześnie zmarłego historyka pisał Franciszek Bujak, że należą do „najgłębszych ogólnohistorycznych, historiozoficznych myśli, jakie u nas wypowiedziano”¹. Potkański, jeden z najbardziej przenikliwych historyków polskiego średniowiecza², uważał, że wielki wstrząsają-cy chrześcijaństwem zatarg między Wschodem i Zachodem oraz oddalenie się Bizancjum od Rzymu stały się „dziejową koniecznością, której trudno było zaradzić”³. Owszem, kulturze Bizancjum przyznaje Potkański starszeństwo, dojrzałość i zasobność, ale podkreśla, że stały się one powodem jej zastoju i wyczerpania. W XII wieku Bizancjum zaczęło upadać nie tylko wskutek wydarzeń politycznych, lecz niejako załamane własną przejrzało-ścią. Kostniało i zastygało razem ze swoim Kościołem. Ustało „w owym wiecznym, ciągłym pochodzie ku wyższym formom bytu”⁴.

Inaczej poczynał sobie Zachód, Był na dorobku — „i posuwał się naprzód. Naprzód szedł i sam Kościół zachodni, i samo zachodnie społeczeństwo”⁵. Idea wiecznego postępu doprowadziła Potkańskiego do