ScannedImage 35

waż oddziela od siebie dwa różne, choć ściśle powiązane aspekty tego, co określiłem tu mianem usług religijnych: aspekt czysto religijny oraz potencjalne następstwa usług religijnych dla innych, pozareligijnych działań społecznych. Rozróżnienie to jest już implicite obecne w wielu prezentowanych tu wcześniej wywodach na temat możliwości oddziaływania religii na życie publiczne w nowoczesnym społeczeństwie.

FUNKCJA I DZIAŁANIE (iPERFORMANCE)

Jak już zaznaczałem, dla Luhmanna główną cechą strukturalną nowoczesnego i globalnego społeczeństwa jest dyferencjacja oparta na funkcji. Sfery instytucjonalne skupiają się wokół poszczególnych typów komunikacji lub działań społecznych mających za podstawę względnie autonomiczne instrumentalne podsystemy funkcjonalne, obejmujące politykę, prawo, gospodarkę, naukę, religię, edukację, sztukę, zdrowie i rodzinę. Każdy z tych podsystemów posiada realną autonomię, lecz jednocześnie uzależniony jest od tego, że w tym samym środowisku społecznym operują także inne systemy funkcjonalne. Wcześniejsze rozważania na temat profesjonalnych i uzupełniających ról społecznych ukazały w ogólnym zarysie główną strukturalną cechę tych „autonomicznych, ale uwarunkowanych” podsystemów. Ważnym wnioskiem płynącym z tych teoretycznych dociekań jest istnienie różnicy między sposobem odnoszenia się podsystemu do społeczeństwa jako całości a jego relacjami z innymi systemami, zwłaszcza innymi podsystemami. Luhmann analizuje pierwszy typ relacji w kategoriach funkcji, drugi w kategoriach działania (performance). W tym przypadku funkcja oznacza „czystą” komunikację religijną, zwaną niekiedy pracą duszpasterską lub poszukiwaniem oświecenia i zbawienia¹. Funkcja jest czystą komunikacją „sakralną” odnoszącą się do transcendencji oraz tych zjawisk, które instytucje religijne rezerwują wyłącznie dla siebie i które stanowią o autonomii owych instytucji w nowoczesnym społeczeństwie. Z działaniem religijnym (religious performance) mamy zaś do czynienia wtedy, gdy religii „używa się” do rozwiązywania problemów stwarzanych, j lecz niepodejmowanych przez inne systemy lub po prostu ignorowanych przez wszystkie inne sfery funkcjonalne (por. Luhmann, 1977: 54 i nn.;' 1982: 238-242). Przykładami takich problemów są: ubóstwo ekonomiczne, ucisk polityczny, rozpad rodziny, degradacja środowiska naturalnego czy indywidualna tożsamość. Poprzez działanie religią zaznacza swoją obecność w świeckich dziedzinach życia, jednocześnie jednak kwestie pozareligijne rzutują na czystą religijność, pokazując, że świeckie problemy społeczne wpływają na autonomię działań religijnych.

Funkcja i działanie są czymś więcej niż tylko kategoriami analitycznymi stworzonymi na potrzeby teorii Luhmanna. Istnieje między nimi prawdziwe napięcie. W przeszłości rozmaite Instytucje religijne starały się wprowadzać wyraźne rozróżnienie między funkcją a działaniem. Mówiąc językiem Webera, ascetyczne i mistyczne odrzucenie świata starało się wyeliminować doczesne potrzeby z prawdziwie świętej dziedziny². Kościół średniowieczny uważał, że mnich-asceta znajduje się na pewniejszej drodze do zbawienia niż ludzie zajęci życiem doczesnym. Hinduista, spełniwszy swoje rodzinne obowiązki, usuwał się na pustkowie, aby tam oddawać się ćwiczeniom duchowym. Mimo to funkcja i działanie wzajemnie się wzmac- / niają i są ze sobą nierozerwalnie związane. Właściwie tylko w społeczeństwie ( nowoczesnym i wśród majętnych warstw wyższych niektórych społeczeństw I tradycyjnych dochodzi do wyraźnego odróżnienia funkcji i działania. Bud- I dyzm na przykład stał się powszechną i masową religią dopiero wtedy, gdy j wyrzekł się swojej religijnej czystości i przystosował się do wymogów \ codziennego życia. W erze nowoczesnej zakony katolickie prowadzące ( aktywną działalność w sferze edukacji, opieki społecznej i ochrony zdrowia j przyczyniły się walnie do zachowania przez Kościół rzymskokatolicki wpływów na obszarach zamieszkanych w większości przez katolików, takich jak Ameryka Łacińska czy Quebec (zob. np. Beyer, 1989; Colman, 1979; Levine, 1981; Mainwaring, 1986).

143

1

Por. zwłaszcza podobne analizy Parsonsa dotyczące rozwoju chrześcijaństwa (1967: 393 i nn.).

2

Luhmannowski podział na funkcję i działanie przypomina do pewnego stopnia Weberowskie rozróżnienie między wewnątrzświatowym i zewnątrzświatowym aspektem religii. Zob. przede wszystkim Weber, 1946.