Obraz (12) 2

XXIV .NIEPRÓŻNUJĄCE PRÓŻNOWANIE’

granice zakreślone „słowiańskiej Muzie”. Nawet pisząc po polsku może stworzyć dzieła analogiczne do rzymskich wzorów: inne, lecz podobnie wartościowe. Stworzyli takie dzieła Jan Kochanowski i „polski Maro” — Samuel Jwardpwski, a także wielu innych, wymienionych w wierszir^og/oyy/g nols^y (Lir. V, 6, zob. wybór), w którym poeta "i^?yk^q'^7TŁj^<‘i ™ nowożytna poezja narodowa jest równie bogata, i różnorodna iak antyczna. ŚTebie ialćo poetę przedstawia Kochowski w roli wieśniaka „pługa dozorne-go” (Konkluzyja liryków), nieuczonego, prostego twórcy, który tylko „z dołu zagląda na Parnas”. Towarzyszy temu deklaracja: „sobie ja dumam” (śpiewam) i. odrzucenie wzorów natchnionych śpiewaków Orfeusza, Amfiona i Ariona (Lir. IV, 18). Tak ukształtowany obraz twórcy ogranicza zasięg tematyczny jego dzieła — spod jego pióra mogą wychodzić utwory mieszczące się w formule „niepróżnujące próżnowanie”.

W takim obszarze mieszczą się przede wszystkim utwory podejmujące pochwałę życia na wsi. Ten temat rozpoczyna w zbiorze Prawdziwa szczęśliwość (Lir. I, 5), parafraza epody II Horacego, Która była tradycyjnym źródłem tzw. literatury ziemiańskiej¹. Kontynuują gó Gniazdo ojczyste (Lir. I, 31), Rozjez-ne pożegnanie (Lir. III, 23), Budynek (Lir. IV, 36) (zob. wybór), oraz wiele innych, rozsypanych po całym zbiorze utworów i ich

fragmentów. Ziemiańska Arkadia Wespazjana Kochowskiego usytuowana została wokół „gniazda ojczystego”, tj. Gaju, rodzinnej wsi poety u stóp Gór Świętokrzyskich. Podobnie jak w poezji ziemiańskiej XVI wieku opisujący poeta znajduje się w centrum kręgu, zakreślonego horyzontem zaprzyjaźnionej okolicy szlacheckiej, otaczającej rodzinną wieś lub zamkniętego ścianami domu. Takie umiejscowienie podmiotu w centrum kręgu jest formą harmonizacji świata, czynnikiem wprowadzającym ład do obser-

wowanej rzeczywistości², a także sposobem odgraniczenia przestrzeni sakralnej^{3 4}. Wszystko to, co znajduje się wewnątrz kręgu, jest nacechowane pozytywnie - mieszczą się tu wartości trady^ cyjnie wiązane z żywotem ziemiańskim już w XVI w., wzbogacone nowymi, ustalonymi zgodnie z sarmacką koncepcją kulturową szlachty.

Jedną z takich wartości uznanych przez poetę za szczególną łaskę Bożą jest trwanie w rękach jednej rodziny małego „szpfach-cia” (kawałka ziemi), a wiec dawność dziedziczenia⁴*. Wiąże się z tvm motyw przodków, których cnoty pTzećhudzą na późnych potomków. Najważniejszą z nich jest „złota mierność”, która w utworach ziemiańskich XVII wieku jest dziedzictwem Horacego i Jana Kochanowskiego. Pojawiają się obok niej nowe: zgodne współżycie, a nawet przyjaźń, łączące ród z okolicą szlachecką i ródowitóść, „drogi klejnot urodzenia”. Pochwalę spnknjnpfn i cnotliwego żyęją wiejskiego towarzyszy barokowy motyw „grobu ziemianina”, dla którego ważne jest „bycie wśród swoich” nawet po śmierci. W trenach na śmierć brata Seweryna (zob. wybór, Lir. II, 31, 33, 35) niemożność złożenia go w grobie „dziadów i ojców” jest jeszcze jednym powodem narzekania na niesprawiedliwość przedwczesnej śmierci.

Obraz żyęją yjemiańskieyn w utworach Koęhowskiego ma ^charakter wyraźnie autobiograficzny: w Budynku (Lir. IV, 36) jest to pLóchwąła, nowego dworuw Goleniowach, piękny wiersz Do domowych (Lir. III, 31) zawiera ciepły obraz skromnego, lecz

1

A. Karpiński, Staropolska poezja ideałów ziemiańskich. Próba przekroju, Wrocław 1983, s. 14 n.

2

Cz. Her nas, „Wszystek krąg ziemski” w poezji renesansowej, «Teksty» 1977, nr 5-6, s. 35 n.

3

T. Michałowska, Wizja przestrzeni w liryce staropolskiej [w:] Studia Staropolskie, t. VI: Przestrzeń i literatura, pod red. M. Głowińskiego i A. Okopień-Sławińskiej, Wrocław 1978, s. 116.

4

Cecha dawności wiązana była zwykle z klejnotem szlacheckim, nie — jak u Kochowskiego — z dziedziczeniem ziemi. Zob. A. Zajączkowski, Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury społeczne, Wrocław 1961, s. 50.