Obraz (16) 2

XXXII UTWORY RELIGIJNE

z Niepróżnującego próżnowania, a także Psalmodię polska (1695), która przynajmniej w części należy do tej grupy.

W drugiej połowie XVII wieku utrwalił się ostatecznie typ religijności rozpoznawanej później jako specyficznie polska. Historycy Kościoła wskazują połowę tego stulecia jako znaczącą cezurę w dziejach katolicyzmu potrydenckiego. Wówczas reforma Kościoła traci jakby rozpęd, działalność zakonów i kleru parafialnego ogranicza się do utrwalania osiągniętych zdobyczy. W obrębie elit zanika pobożność indywidualna, której literackie świadectwa odczytujemy w twórczości Sebastiana Grąbowieckiego czy Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, a także z pism mistyczek: Magdaleny Mortęskiej, ksieni benedyktynek chełmińskich i bezpośredniej sprawczyni reformy benedyktyńskiej w Polsce, oraz matki Teresy od Jezusa Marchockiej, autorki ciekawej biografii mistycznej¹.

W drugiej połowie wieku tworzy się, według terminu Karola Górskiego, ^katolicyzm socjologiczny”, „przymusy społeczne zaczynają działać na rzecz Kościoła”²2. Życie relippne wyraża sie wówczas w sposób ostentacyjny w barokowych formach bogatej ~~^rzedowosci, w których efekty plastyczne, literackie i muzyczne zmierzały do zadziwienia i olśnienia odbiorcy. Miały też one wielką moc przyciągającą ttumy wiernych ^yła to jednak na ogół .Jfligijnmr płyt Ir ri ograniczona do zewnętrznych manifestacji, udziału w licznych obrzędach kościelnych, w życiu bractw religijnych, które wówczas przeżywają prawdziwy rozkwit. Jedno-*"czesmeriak pisze Jerzy Kłoczowski,

Cała tak pojęta [...] kultura religijno-obyczajowa stanowiła w wielkiej mierze dziedzictwo późnego średniowiecza, owego „gotyckiego”, ludzkie-

gU chfKOteijuńNlwa skoncentrowanego na Chrystusie-Człowieku, Jego m Rodzinie Świętej³.

To wluAnic żywy kult maryjny nadaje religijności XVII wieku ehimiklcr nrzede wszystkimi,7iicinwv nie intelektualny. Rośnie WOWc/ns gwałtownie liczbą miejsc pielgrzymkowych związanych /, kultem Matki Boskiej, a Częstochowa staje się — od ślubów lwowskich Jana Kazimierza (1656)— miejscem kultu państwowego. W Częstochowie odbył się ślub króla Michała Korybuta z Blconorą Rakuską (27 II 1670), stąd także udawał się na odsiecz Wiedniowi Jan III, tu pielgrzymowali królowie i magnaci obok rzesz prostego ludu. Stefan Czarnowski zauważył uderzające podobieństwo religijności ludowej przełomu XIX i XX wieku i życia religijnego od połowy XVII wieku aż po koniec czasów saskich — i tę tezę powtarzają współcześni historycy⁴. Oba te typy religijności łączy naiwna wiarą w cuda związane z poszczególnymi wizerunkami świętych, głównie Matki Boskiej, wiara w znaki, jak komety, zaćmienia, klęski żywiołowe, sny prorocze itp. Za szczególnie ważne znaki uważano krew płynącą z krucyfiksów, płaczące lub pocące się obrazy. Wszelkie nadzwyczajne zjawiska były interpretowane jako ostrzeżenia dawane przez Boga człowiekowi i całej społeczności, wymagające pokuty i poprawy. W życiu jednostek i zbiorowości pilnie poszukiwano cudownych interwencji nadprzyrodzonych.

Najbardziej może uderzającą cechą religijności drugiej połowy XVII wieku jest nierozerwalny splot uczuć religijnych LPAtlioA tycznych. To wówczas dokonało się utożsamienie polskości, ' i katolicyzmu. Wynikło ono niewątpliwie z sytuacji, w jakiej

1

K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986, s. 92 n., 137 n. Por. także A. Czyi, Teksty mistyczne i ascetyczne wczesnego baroku [w:] Przełom wieków XVI i XVII w literaturze polskiej, pod red. B. Otwinowskiej i J. Pelca, Wrocław 1984.

2

K. Górski, opkcit>, s. 224.

3

J. Kłoczowski, L. Mullerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 139.

4

S. Czarnowski, Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego [w:-] Dzieła, Warszawa 1956, t. I, s. 107; J. Tazbir, Rzeczpospolita i świat, Wrocław 1971, s. 99 n.; W. Czapliński, Wiek siedemnasty w Polsce [w:] O Polsce siedemnastowiecznej, Warszawa 1966, s. 55 n.

3 — BN 1/92 W. Kochowski: Utwory poetyckie