Obraz (22) 2

XLIV UTWORY RELIGIJNE

wydanie w r. 1692, dwa wydania skrócone: 1618 i 1634) i stanowiła wzór dla wszystkich późniejszych realizacji. Poematami przedstawiającymi cały żywot Chrystusa wraz z pasją, a więc właściwymi mesjadami, są utwory Klemensa Bolesławiusza Rzew-nosłodki głos łabędzia umierającego (1665, 1668; skrócony przekład poematu J. Hondemiusza) oraz Walentego Odymalskiego Świata naprawionego od Jezusa [...] historyjej [...] ksiąg dziesięcioro (1671). Odymalski pierwszy wprowadził do mesjady oktawę jako wiersz epicki wzorowany na Gofredzie Tassa. Jeszcze bliżej Tassowskiego modelu epopei chrześcijańskiej był utwór Szymona Gawłowickiego, nawiązujący do wzoru także konstrukcją tytułu: Jezus Nazareński [...] albo Jeruzalem niebieska przezeń wyzwolona (1686).

W Polsce mesjady były próbą realizacji kontrreformacyjnego postulatu stworzenia epopei chrześcijańskiej, zastępującej oparte na wzorach antycznych i posługujące się rozbudowanym aparatem mitologicznym utwory epickie, dla których niedościgłym wzorcem była Eneida Wergiliusza. W dyskusjach nad modelem nowej epopei proponowano zastąpienie „cudowności pogańskiej” przez „cudowność chrześcijańską”, a więc poszukiwanie w Piśmie Św. wzorów niezwykłych wydarzeń. Postulował to m. in. Maciej Kazimierz Sarbiewski w traktacie O poezji doskonałej⁷⁴, pozostawiając jednak nienaruszony antyczny schemat konstrukcyjny epopei. Dlatego też mesjady posługujące się nowym materiałem fabularnym nie tworzą odrębnego typu eposu, lecz jedynie jego wariant, dobrze mieszczący się w retorycznej koncepcji epopei wypracowanej w wieku XVII^{1 2}.

Poematy ograniczające się do opisu pasji silniej niż pozostałe nawiązują do innych form literatury religijnej oraz popularnych wówczas, a powstałych w średniowieczu typów nabożeństwa

DOJfialiturgU'/,nogo, takich jak droga krzyżowa. Powstanie drogi krzyżowej Wii|że się z działalnością franciszkanów i propagowaną prze* nich popularną, obrazowo-sensualistyczną pobożnością, ze MWUgólnym upodobaniem skupiającą się na scenach Męki Pań-Nkią). Opiekujący się od XIII wieku miejscami świętymi w Jerozolimie franciszkanie wprowadzili nabożeństwa pasyjne, polegające na pt oee.sjonalnym obchodzeniu miejsc uświęconych męką i śmiercią ( hryslusa (stacji). Rozpowszechnili oni również w Europie zwyczaj zakładania kalwarii, tj. miejsc odtwarzających symbolicznie i przestrzennie palestyńską topografię Męki⁷⁶. Pierwsza taka kalwaria powstała pod Kordobą w Hiszpanii w 1420 r. Były to cele licznych pielgrzymek, obdarzone odpustami; odprawiano lam uroczyście drogę krzyżową. Początkowo liczyły 7 stacji; dzisiejsza ich liczba (14) ustaliła się w XVII wieku. Pierwsza kalwaria w Polsce ufundowana została na początku XVII wieku przez Mikołaja Zebrzydowskiego koło Lanckorony (Kalwaria Zebrzydowska) i z tym zespołem odpustowym związany jest wspomniany wyżej poemat A. Rożniatowskiego Pamiątka (...) wedle miejsc Hierozolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfekto-wanych.

Proweniencji franciszkańskiej jest również znana w średniowieczu odmiana przeznaczonej do śpiewania historii Męki, zwana pieśnią stacyjną. Była to wierszowana medytacja nad męką i śmiercią Chrystusa, skonstruowana według stacji drogi krzyżowej. Innym źródłem średniowiecznym oddziałującym na konstrukcję mesjad była pasyjna pieśń godzinkowa, przedstawiająca historię Męki Pańskiej według godzin kanonicznych⁷⁷. Do tego wzoru odwołał się Kasper Miaskowski w utworze Historyja gorzkiej męki i okrutnej śmierci Boga wcielonego™. ^{3 4}

1

M.K. Sarbiewski, op. cit., s. 38.

2

O retoryczności siedemnastowiecznego eposu zob. S. Nieznano-wski, Staropolska epopeja historyczna [w:] Problemy literatury staropolskiej, S. I, pod red. J. Pelca, Wrocław 1972, s. 417 n.

3

⁷⁰ M. Korolko, Charakterystyka religijnych i literackich form staropolskiej pieśni pasyjnej [w antologii:] Polskie pieśni pasyjne, średniowiecze

4

wiek XVI, Warszawa 1977, t. I, s. 23.

⁷⁷M. Korolko, op. cit., s. 32, 29-30.

⁷⁸ S. Nieznanowski, O poezji Kaspra Miaskowskiego, Lublin 1965, s. 59-60.