Obraz (25)

L UTWORY RELIGIJNE

„Ogród panieński” (1681). Jest to ostatni wielki zbiór wierszy religijnych Kochowskiego, który w zamierzeniu poety miał być ukoronowaniem deklarowanej już w Niepróżnującym próżnowaniu służby pisarskiej Królowej Polski. Ogród nie cieszy się dobrą opinią wśród historyków literatury: najczęściej pisze się o nim jako o przykładzie ppźnobarokowej dziwaczności i podkreśla się monotonię nagromadzenia zbvt. wielu utworów na ieden temat. Czesław Hernas w Baroku pisze w omówieniu tego zbioru

0    „filatelistyce” i „papierowych kwiatach”, które poeta kolekcjonuje¹.

Tytuł Ogród panieński pod sznur Pisma Św., Doktorów kościelnych, kaznodziejów prawowiernych wymierzony, a kwiatami tytułów Matki Boskiej wysadzony przez jednego najliższego tej Matki

1    Panny niewolnika zawiera pełną informację o utworze. „Ogród

panieński” — to ogród zamknięty, od średniowiecza symbolizujący Matkę Boską w ikonografii i literaturze². Szerzej rozwija ten topos wiersz wstępny Do ogroda panieńskiego weszcie. „Pod sznur wymierzony” jest to informacja o prawowierności i jednocześnie o kompozycji. Poeta nie wykracza poza granice symbolizacji (metaforyzacji) zakreślone Prz^p7    maryjny- w ogrnHyjp

■francuskim z geometrycznym układem kwater ściśle od siebie odgraniczonych szpalerami, tak i w zbiorze mamy 16 kwater po 100 epigramatów każda, zamkniętych „zawarciem” 16 razy na różne sposoby deklarującym niemożność sprostania tematowi. Dodajmy, że każda z kwater zaczyna się od cytatu-motta w pewien sposób narzucającego „temat”. W tej kompozycji ujawniło się wyraźnie upodobanie Kochowskiego do form zamkniętych, uporządkowanych (zwykle na podstawie rachunku liczbowego), symetrycznych. Wolno nam więc rozumieć owo „pod sznur” także jako informację estetyczną: uporządkowanie

ogrodu jest figurą reguł i sztuki w poezji. „Kwiaty tytułów Matki Boskiej” — to peryfrastyczne lub metaforyczne określenia (rzadziej — porównania) odnoszone w Piśmie Św. i u autorów chrześcijańskich do Matki Boskiej.

Określenie autora jako „najliższego niewolnika” nie jest —jak sądzę — tylko formułą autorskiej skromności. W XVII wieku istniał pewien typ pobożności maryjnej, powstały w otoczeniu pisarza mistycznego, o. Kaspra Drużbickiego TJ, zwany „świętym niewolnictwem” łub „niewolnictwem Maryi”. Nie było to bractwo, lecz rodzaj pobożności indywidualnej, deklarowanej aktem oddania się w niewolnictwo, nakładające obowiązek m. in. odmawiania litanii do Matki Boskiej rano i wieczór, odprawiania nabożeństw w soboty (dzień poświęcony Maryi) i innych praktyk, także doskonalenia się moralnego. Niewolnicy Maryi nosili odznaki w postaci łańcuszka przypominającego okowy z napisem „ego mcmcipium Mariae”. Ten typ pobożności, propagowany usilnie przez jezuitów (jego zasady wykładają książki o. F.S. Foenicjusza Mariae mancipium i o. J. Chomętowskiego Pętko B. Panny Mary jej, obie z 1632 r.), promieniował w drugiej połowie wieku na całą Europę katolicką³. Jak sądzę, deklarację poety złożoną na karcie tytułowej możemy rozumieć dosłownie. Zapewne poeta nosił takie „pętko”, a dzieło miało być potwierdzeniem świętego niewolnictwa.

_ Poeta rozważa w Ogrodzie zasadnicze problemy teologii inaryinej, kształtujące śie na wschodzie i zachodzie od wczesnego średniowiecza. Wśród „Doktorów kościelnych” jest wiele nazwisk teologów, z którymi wiąże się pojawienie w mariologii kolejnych wątków myślowych i konceptów filozoficznych⁴, Au-

4*

1

Cz. Hernas, Barok, op. cit., s. 388.

2

J.M. Rymkiewicz, Myśli różne o ogrodach, Warszawa 1968, s. 173 n.

3

K. Górski, op. cit., s. 170-171.

4

Np. paralela Ewa — Maryja, którą św. Hieronim wyraża przez antytezę: „śmierć przez Ewę — życie przez Maryję”; Matka Boska jako typ Kościoła (Klemens z Aleksandrii, Ambroży); Maryja jako królowa świata (Jan Damasceński); zob. J.J. Kopeć CP, Uwarunkowania history-