religia a kultura7

76 RELIGIA A KULTURA

analogiczne do poczucia bezpieczeństwa i komfortu dziecka będącego pod opieką ojca ziemskiego

Freud w swoich pracach rozróżniał.religijno#,normalną i jej zaburzone po-' stącie występujące u neurotyków. Nie zawsze jednak uświadamiał czytelnikowi, i o jakim typie religijności mówi w danym momencie. W ten sposób dopuszczał j powstanie nieuprawnionych ekstrapolacji dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, strukturę i funkcję .religijności osób o zaburzeniach psychicznych e.kstrapolowa-.nona całokształt ludzkiej religijności, po drugie, genezę religijności człowieka i pierwotnego na genezę religijności ludzi współczcsnych^Szczególny sprzeciw u czytelników prac Freuda wywoływało wskazywanie na mord rytualny na ojcu - przywódcy hordy pierwotnej, jako na źródło współczesnych rytuałów religijnych.

Za najistotniejszy wkład Freuda do psychologii religii uznać można analizę pięciu zagadnień szczegółowych. Są to: J .ontogencza i.filogenc^ą/ejigji, 2. rola religii jako systemu przekonań, pragnień f doktryn, iDrola religii.jako Vodka kontroli społecznej,, wyrazu sublimacji popędów i wyjaśniania rzeczywistości. 4. analiza organizacji myślenia religijnego oraz 5. analiza funkcji aktów religijnych______

Podstawowym pojęciem objaśniającym powstanie pojęcia Boga, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i grupowym jest, według FreucfaT kompleks.Edy-i pa. Zgodnie z nim, obraz Boga kształtuje się u dziecka na wzór obrazu ojca ziemskiego. Warto zauważyć'⁴, że proces ten dotyczy wyłącznie mężczyzn'.

\ Kobiety, zdaniem Freuda, mają szansę na ukształtowanie^tego_obra_zu wyłącznie \ w procesie przejmowania go od. mężczyzn (Freud, 1923). Obraz Boga, powstający na podstawie doświadczenia relacji między synem a ojcem, jest prawidłowością, którą Freud dostrzega zarówno na poziomic jednostkowym - pojedynczego człowieka, jak i na poziomic gatunkowym - historii ludzkości. Główne prace poświęcone temu zagadnieniu to Totem i Taboo (1913) oraz Mojżesz i / monoteizm (1939).

Ana-Maria Rizutto przejrzyście rekapituluje poglądy Freuda w tej kwestii. Człowiek pierwotny, zdaniem Freuda, był zdolny do stworzenia i zinternalizo-wgffia obrazu Boga. Wyobrażenia te, podobnie jak postać" ojca; wywoływały u niego silne, ambiwalentne uczucia miłości i nienawiści, które doprowadziły do morderstwa. Morderstwo wywołało z kolei mocne poczucie winy, którego skutkiem było podzielenie obrazu ojca na dwie ćżęfciTJedna część"- ojciec zniena-widzony - została odzwierciedlona w'stosunku do zwierzęcia totemicznego, zaś druga - ojciec kochany - pozostała latentna aż do okresu pojawienia się monoteizmu, kiedy to odżyła w emocjach wobec Bogą Ojca, przeżywanych przez każde dziecko płci męskiej. Freud przypisuje idei Boga charakter kompulsywny. z uwagi na istnienie przymusu jej przyjęcia. Proces ten zarówno na poziomie grupowym - u ludów pierwotnych, jak i na poziomie jednostkowym - w życiu

¹⁴ Czyni to - należąca do najwybitniejszych reprezentantów współczesnej psychoanalizy -Ana-Maria Rizutto w swojej książce pt. The Birth of the LMng Cod, Chicago 1979, Uaiversity of Chicago Press.

pojedynczego człowieka, prowadzi (jo ukształtowania zarówno obrazu Boga, jak i obrazu Szatana..(Rizutto. 1979). Ponieważ’postać”ojca w czasach hordy”pie7-wotnej budziła zarówno miłość (zapewniał ochronę), jak i nienawiść (był tyranem zawłaszczającym wszystkie kobiety dła siebie),"zatem z biegiem czasu wyobrażenie to rozszczepiło się na dwa oddzielne obiekty; wyobrażenie Boga, w którym zostały umieszczone uczucia miłości,, chęć podporządkowania mu się/ i oczekiwanie opieki z jego strony, oraz wyobrażenie Szatana, budzące lękj i nienawiść. W życiu indywidualnego człowieka wyobrażenia Boga i Szataną\ pojawiają się w, obrazie ojca. Obraz ten kształtuje się zarówno z elementów odziedziczonej pamięci gatunkowej, jak i z doświadczeń jednostki - z ojcem rzeczywistym w okresie dzieciństwa. Z uwagi na dwoisty charakter ‘elementów składowych -jest to obraz charakteryzujący się znaczną ainbiwalencją. Są tam zarówno elementy należące do obrazu Boga, jak i elementy należące do obrazu Szatana.

Zainteresowania Freuda obejmowały również problem,mistycyzmu w reli-giach spoza kręgu iudcochrzcściiańskiego. W korespondencji z Romain Rollandem (Parsons, 2000), analizował problematykę mistycyzmu hinduskiego, traktując go jako egzemplifikacie natury uczyć oceanicznych^ Uczucia te traktował jako przeiaw pierwotnego narcyzmu. Mistycyzm w tym ujęciu traktowany był jako pr/.ejawj^ąt^Iogu^Jcdnocześnie jednak Freud zgadzał się z Rollandem, że niekiedy mistycyzm może mieć potencjalnie pozytywny wpływ, ułatwiając adaptację społeczną oraz wgląd w* nieświadomość. Zarówno stanowisko Freuda, jak i Rollanda, jest .przykładem .$rientalizmu> Żaden z partnerów dialogu nie próbował dostrzec konstytuującego wpływu kultury na przeżycia mistyczne. Rolland apoteozował, Freud zaś deprecjonował przeżycia mistyków hinduskich z punktu widzenia kultury zachodniej. Nie próbowali dostrzec wpływów kultury ani na specyfikę konfliktów przeżywanych przez wyznawców tych religii, ani na sposób widzenia rozwoju człowieka, występujący w tych kulturach. Zarówno ro.dząj.konfliktpw przeżywanych przez człowieka, jak i przebieg rozwoju jednostkowego, traktowali jako kulturowo niezmienne.

Poglądy Freuda o iranskulturowym, uniwersalnym charakterze dynamiki życia psychicznego i o potencjalnie patologicznym wypływie religii. znalazły również wyraz w pracach jego uczniów. Przekonanie to przejawiało się w dwojald sposób. Amerykański psychoanalityk Franz Alexander (1931) przedstawił ąnałi- ) zę praktyk medytacyjnych mnichów buddyjskich jako przykład regresji prowa-i dzącej - poprzez depresję - do katatonii osiągającej swoją kulminację'w stanie nirwany;--będącej powrotem do stanu z okresu życia płodowego. Z kolei inni (Sun, 1924) kontynuatorzy prac Freuda uznawali, że buddyzm jest ekwiwalentny do psychoanalizy, acz odmienny kulturowo, w podejściu do istoty ludzkich pragnień i związanych z tym cierpień. Traktowali onjbuddyzm jako kulturowo odrjugnnejDodejście lecznicze, zbieżne z celami i ideałamf psychoanalizy. Nie: dostrzegali natomiast'istniejących w tym wypadku znacznych odmienności.

Ważnym etapem kontynuacji dialogu między buddyzmem a psychoterapią była konferencja w Kyoto w 1999 roky> Uczestnicy wyraźnie akcentowali