Salomonowicz (8)

62

swymi uwagami pt. Des Herren Martfuis von Beccaria unsterbliches Werk von Verbrechen und Strafen^M. Najwybitniejszym austriackim przedstawicielem humanitaryzmu był prawnik i literat, Josef von Sonncnfels (1733-1817), który propagował w służbie oświeconego absolutyzmu austriackiego poglądy Monteskiusza, Woltera i Beccarii. Dzięki traktatowi Sonnenfelsa Uber die Abschaffung der Tortur z 1776 r. Austria była jednym z pierwszych krajów Europy, który zniósł stosowanie tortur w procesie karnym (w 1776 r.)^S!>. Dla Sonnefelsa kara ntiala służyć celom utylitarnym, a dla państwa zasadniczą rolę odgrywa odstraszający charakter zagrożenia karą - a więc skutek prewencyjny jest ważniejszy od wykonania kary. Szczególnie interesował się problemem proporcjonalności represji, stworzeniem swego rodzaju skali ciężkości gatunkowej poszczególnych przestępstw i odpowiadającego im katalogu kar, z którego miały ulec usunięciu wszystkie kary, które nie są odpowiednie do realizacji tych celów. Już w r. 1765, jeszcze nie znając argumentacji Beccarii, wysunął wątpliwości co do kary śmierci jako nie realizującej celu kary, jakim jest też poprawa przestępcy, a zarazem nic będącej karą konieczną. Przyjmował jednakże możliwość stosowania kary śmierci w sytuacjach wyjątkowych (sądy doraźne, sądy wojskowe). Walka Sonnefelsa przeciw karze śmierci wywarła poważny wpływ na poglądy otoczenia Józefa II w latach osiemdziesiątych. Nie miał on natomiast wpływu na publikowany w 1768 r. przestarzały kodeks karny austriacki - Constitutio Criminalis Theresiana.

Po śmierci Woltera ruch humanitarny w Europie wkroczył w nową fazę i w latach osiemdziesiątych ogarną! szereg takich krajów jak Polska, w której wystąpienia humanitarne w latach sześćdziesiątych były stosunkowo rzadkie³⁰. Wśród nowego pokolenia filozofów i prawników w Europie na czoło wysunął się jjaetano Filangieri (1752-1788), teoretyk prawa i ekonomista, autor głośnego dzieła La ścierna della legislazione (Nauka prawodawsUoa), wydanego w latach 1780-1785. W księdze trzeciej swego dzielą ujął zasady prawa karnego i procedury karnej. Filangieri szedł po śladach Beccarii, jednakże nie przyjął jego poglądu o pozaprawnym charakterze stosowania kary śmierci. Wedle Filangieriego kara śmierci jest konieczna, lecz winna być stosowana niezwykle rzadko.

ria ledesco, (w:] Idee c alteggiamenli suita repressione penale, Materiali per ima storia della cullura giuridica, raccolta da Giovanni Tarello, 5: 1975, s. 2G3-549.

^M Por. edycja lego dzida ze wstępem i poslowicm J. Lekscchasa, Berlin 1966.

^3> Por. przyp. 27

^M O polskim humanitaryzmie por. S. Salmonowicz, Les vicissiludes de la Reformę penale en Pologne du XVI1F siecle, [w:] La Leopoldina, vol. XI, pl. Le poliUche cuminali net XVIII secolo..., s. 461 “484; idem, omówienie stanu badań w art. pt. Kilka uwag o recepcji Cezarego Beccarii (1738-1794) jako kamisly w Polsce. Uwagi w dwusetlecie zgonu, [w;] Dawne prawo i myśl prawnicza. Prace hislorjczno-praume poświęcone pamięci Wojciecha Marii Bartla, Kraków 1995. s. 163-170.

b.,

Bardziej umiarkowany, leoretyczno-filozoficzny układ wywodów i argumentacji Filangieriego spowodował, iż jego poglądy znalazły szersze przyjęcie w tych kręgach, które uznały Beccarię za zbyt rewolucyjnego myśliciela. Stąd Filangieri dla zwycięstwa myśli humanitarnej i szerszego wprowadzenia jej zasad do procesów ustawodawczych w Europie na przełomie XVIII i XIX w. odegrał rolę istotną i pozytywną⁵⁷. Ruch humanitarny rozwinął się także bujnie w Hiszpanii w dobie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych³⁸. We Francji natomiast w latach poprzedzających bezpośrednio wybuch rewolucji francuskiej doszło do dalszego rozkwitu literatury humanitarnej, która wobec faktu, iż rządy Ludwika XVI nie wprowadziły żadnych reform na wzór monarchii oświeconego absolutyzmu (Toskania 1786, Austria 1787), coraz wyraźniej się radykalizuje. Nie było rzeczą przypadku, iż czołowi późniejsi rewolucjoniści - Brissot de Warwille, Robespierre i Marat wezmą godny uwagi udział w ruchu przygotowującym wielką reformę prawa karnego francuskiego, jaką przyniosą pierwsze lata rewolucji”'. Tak jak próbą podsumowania koncepcji humanitarnych było dzieło Filangieriego, tak szczególną rolę w okresie tego dziesięciolecia odegrały różne konkursy ogłaszane przez towarzystwa naukowe i społeczne we Francji i w Szwajcarii, mające na celu zaproponowanie całościowej bądź częściowej reformy prawa karnego. Do walki o reformy włączyła się nowa, młoda generacja jurystów, adwokatów, prokuratorów czy sędziów, ludzi, którzy już w młodości zapoznali się z tekstami Beccarii i Woltera. We Francji na 33 autorów dzieł o problemach prawa karnego w lalach 1776-1789 16 było adwokatami, 7 sędziami'¹⁰. Rzeczą charakterystyczną było także i to, że milkli powoli obrońcy jaskrawo konserwatywnego punktu widzenia: dyskusja toczyła się między humanitarystami umiarkowanymi a radykalnymi. W 1777 r. w konkursie w Bernie, popieranym przez Woltera, uczestnicy mieli opracować najlepszy plan ustawodawstwa karnego. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło dopiero w 1782 r., a nagrodę uzyskała praca o bardziej dogmatycznym, naukowym charakterze, jaką

¹⁷    Dzieło Filangieriego zostało w całości przetłumaczone ówcześnie na język polski przez Wincentego Rocha Karczewskiego pt. Nauka prawodawstwa..., Warszawa 1791--1793 w ośmiu tomach. O prawach kryminalnych traktują tomy '1-6. Por. o recepcji Filangieriego w Polsce uwagi M. A fika, Związki polsko-włoski* w naukach prawnych (1764--1795), Warszawa 1995.

¹⁸    Zasadniczą rolę odegrało dzieło Manuela de Lardizabala Discurso de las penas, 1782, który szedł generalnie za Bcccarią, acz przyjmował możliwość stosowania kary śmierci. Por. ogólnie F. Tomas y Valicntc, El humanilariuno illustrado en Iispana y el Discurso de J. P. Fomer sobre la tortura (circa 1791), [w:] La Leopoldina, vol. 10, pt. lllumintsmo e doltrine penalt, a cura di Luigi Berlingner e Flor tana Colao, Milano 1990, s. 373-402. .

³⁹ Por. F. Lohmann, Marni wid das Slrafrechl derfranzosischen Rewlulum, Bonn 1963.

¹⁰ B. Schnapper, Lu, di/fusion en France des nmwelles conceptioru penales daru la derniere decennie de 1’Ancien Reginie, [w:] La Leopoldina, vol. 10 pt. Illuminismo e Doltńne penali .., s. 413-415.