SAM17

roki ziemskie sądzić¹’. Herb. Stat. 420; ,.Sędzia musi kilkakroć roki do roku¹'. Rej. Zwierc. 94b, L.

Niekiedy tylko znaczenie strukturalne wyrazu, dziś już zresztą na og&Ę nie uświadamiane przez mówiących, świadczy o tym, że był on kiedMj nazwą o szczegółowszej treści. Jak pisze Witold Doroszewski (Język T. H Jeża, 233), przymiotnik słuszny znaczył pierwotnie 'zasługujący na słuchanie¹, potem także 'zasługujący na oglądanie’ (słuszny wzrost), wreszcie "zasługujący z różnych względów na aprobatę’. W tym znaczeniu o bardzo rozległym zakresie ( rozlegle jszym niż ten, który jest współcześnie właściwy wyrazowi), zachował się przymiotnik słuszny co najmniej do połowy XIX w. Oto kilka przykładów ilustrujących odmienność jego dawniejszych użyć w stosunku do dzisiejszego uzusu: „Nie daj mi ubóstwa ani bogactwa, ale daj mi słuszne pożywienie”. Radź. Prov. 50,8 („w sam raz” — wyjaśnia Linde). „Prośby nasze słusznego czasu będą ■wysłuchane”. Birk. Kant. Cb, L. 'we właściwym czasie’. „Kasztelan ma wojsku swemu miejsce naznaczyć i na miejscu ku tej sprawie słusznym namiot rozbić”. Herb. Stat. 185, L. ’na miejscu do tego stosownym'. „Wyprawili do niego poselstwo nowe, złożone z co najsłuszniejszych Turków belgradzkich”. Jeż, WD 232. ’z co najznakomitszych'. „Ożenił się w Przemyślu i był słusznym mieszczaninem”. Łus. Pam. 27, Dor. 'szanowanym'.

W wieku XX ten rozległy zakres wyrazu w znaczeniu 'dobry, należyty¹ uległ częściowemu ograniczeniu. Dziś słuszny znaczy 'zasługujący na aprobatę intelektualną, logicznie uzasadniony' (słuszny pogląd, słuszne stanowisko).

Podobnie jak zwężenia — generalizacje są świadectwem rozwoju zdolności poznawczych człowieka. Ukazują bowiem, jak stopniowo doskonali się umiejętność myślenia abstrakcyjnego, uogólniania cech właściwych konkretnym zjawiskom, dopatrywania się podobieństw pozwalających je określić wspólną nazwą, ów proces wyodrębniania ogólnych klas pojęciowych prześledźmy na podstawie ewolucji semantycznej wyrazu naród. W swym użyciu przedmiotowym⁶, odpowiadającym znaczeniu strukturalnemu 'to, co się narodziło’, był on początkowo synonimem wyrazów ród, rodzina („Naród nasz albo familia”. Herb. Stat. 5; „Edward, król duński, matki swej naród do książąt polskich przytaczał”. Krom. 232, L); treść ta była jeszcze żywa w XIX w. („Uważał siebie jako głowę nad całym narodem Kmitów”. Kaczk. Olbracht II, 56, Dor.). Stopniowo nazwę tę zaczyna się stosować w odniesieniu do innych, liczebniejszych i nie związanych już wspólnotą krwi zespołów ludzkich; występuje więc ona np. w znaczeniu 'płeć' (może tylko w kontekstach męski naród, żetiski

1

Naród miał bowiem także znaczenie czynnościowe 'narodzenie sic. urodzenie¹, np. „Nie wybrano prostego narodu człowieka za pana”. Biel. 30; „Agatoklcs. kroi sycylijski, był zduńskiego narodu” Weresz. Reg. 88, L.