Scan10004

20

zmieniła się topografia poszczególnych układów, gonada znajduje się w tylnej części wydłużonego ciała. Poszczególne pęcherzyki gonady mają wewnątrz światło, do którego trafiają komórki rozrodcze (obu płci), a z nich odprowadzone są drobnymi kanalikami zbiorczymi do kanału obojnaczego (ductus hermaphroditicus). Kanałem tym wędrują zarówno plemniki jak też jaja do małego, ale o złożonej budowie, pęcherzykowatego tworu, zwykle nazywanego pęcherzykiem nasiennym (vesicula seminalis). Organ ten jest podzielony na komory i w nim spotykają się jaja z plemnikami oraz dochodzi do zaplemnienia. Plemniki zwykle pochodzą od innego ślimaka (patrz niżej) i w pęcherzyku nasiennym czekają na spływające kanałem obojnaczym jaja. W przypadku samozapłod-

Ryc. 16. Narządy rozrodcze różnych ślimaków płucodysznych. A - Aegopinella nitens — Zonitidae (wgRiedla 1957, nieco zmienione). B- Trichia hispida - Helicidae (wg Wiktora 1964). C -Charpen-lieria ornata - Clausiliidae (oryg.). A - przedsionek płciowy (atrium genitale). Bt - woreczek strzałki miłosnej (bursa lelae). D - wyrostek (diverticulum). Dh - kanał obojnaczy (ductus hermaphroditicus). Ep - nadprącie (epiphallus). F - wić (/lagellum - forma gruczołu penialnego). Ga - gruczoł białkowy (glandula albuminalis = albuminea). Gh - gruczoł obojnaczy (glandula hermaphroditica). Gm -gruczoły palczaste (glandulae mucosae). P - prącie = penis (penis). Rp - mięsień wciągacz prącia (musculus retractor penis). Sp - spermateka = torebka nasienna (spermatheca = bursa copulatrix). SpOv - spermowidukt (spermoviductus). V - pochwa (vagina). Vd - nasieniowód (vor deferens).

nienia zapewne także tutaj odbywa się zaplemnienie. Materiał odżywczy przeznaczony dla potrzeb zarodka wytwarza gruczoł białkowy (glandula albuminalis = albuminea). Jest to wielki, płatowaty, zwykle biały twór. W pobliżu miejsca połączenia kanału obojnaczego z gruczołem białkowym i pęcherzykiem nasiennym następuje częściowe rozdzielenie układu rozrodczego na część męską i żeńską. Jest to odcinek nazywany sper-mowiduktem (spermoviductus), podzielony wewnątrz na dwie rynienki, które funkcjonują tak jak dwa oddzielne kanały, mające w swoich ścianach różne gruczoły. Zapłodnione jaja lub zarodki rozwijające się w osłonkach jajowych, wędrują żeńską częścią spermo-widuktu w kierunku dogłowowym, to znaczy do przedsionka płciowego (atrium) (ryc. 16). Podczas tej wędrówki uzyskują one otoczki zawierające materiał odżywczy dla zarodka i osłonki ochronne (które często są twardymi zwapniałymi skorupkami). Osłonki te są wytwarzane przez gruczoły znajdujące się w ściankach żeńskiej części spermowiduktu. U gatunków jajożyworodnych (np. gatunki z rodzaju Pupilla) jaja z zarodkami wewnątrz są przetrzymywane w tym żeńskim odcinku układu rozrodczego, praktycznie aż do uformowania młodego ślimaka, który zaraz po opuszczeniu ciała rodzica wykluwa się. Obie rynienki spermowiduktu - żeńska i męska - przed swoim ujściem do przedsionka, rozdzielają się na dwa samodzielne kanały. Żeński kanał nazywa się jajowodem (oviductus), a jeśli łączy się on z innymi narządami (np. torebką nasienną - patrz niżej) otrzymuje w swoim dolnym odcinku nazwę pochwy (vagina). Żeńska część układu rozrodczego (zarówno jajowód jak też rynienka) ma jednak jeszcze inną funkcję. Plemniki pochodzące od partnera (innego osobnika czyli dawcy), wędrują w górę tym żeńskim kanałem (później rynienką) aż do pęcherzyka nasiennego (vesicula seminalis), a więc w przeciwnym kierunku niż zapłodnione jaja. Plemniki, osiągnąwszy ten pęcherzyk, czekają na spływające z kanału obojnaczego jaja, by je zaplemnić. Męska część spermowiduktu przeważnie jest silnie nabrzmiała i ugruczoło-wiona, a odcinek ten nazywamy prostatą (prostata). Dalszy odcinek tegoż samego męskiego kanału, oddzieliwszy się od spermowiduktu (usamodzielniwszy się) staje się na-sieniowodem (vas deferens). Ten ostatni najczęściej uchodzi wprost do prącia. Niekiedy w obrębie tego odcinka męskiego istnieje jeszcze nadprącie (epiphallus). Organ ten ma rozmaitą budowę, a jego funkcja polega na tworzeniu spermatoforu (spermatophorus) to znaczy kapsuły, do której wprowadzane jest nasienie bezpośrednio z nasieniowodu. W takim „opakowaniu” nasienie wypełniające spermatofor przekazywane jest partnerowi podczas kopulacji. Osłonki spermatoforu powstają w czasie tańca go'dowego. Rola spermatoforu jest przynajmniej dwojaka: ochrona nasienia przed czynnikami zewnętrznymi (atmosferycznymi, chemicznymi etc.), oraz usprawnienie przekazywania nasienia. Z uwagi na to, że u niektórych gatunków ślimaków kształt i budowa spermatoforu jest specyficzna (właściwa tylko temu jednemu gatunkowi), należy przypuszczać, że twór ten może spełniać także rolę bariery zabezpieczającej przed krzyżowaniem się z innymi gatunkami lub marnowaniem nasienia podczas ewentualnych pomyłek. Dalszą częścią męskiego, już usamodzielnionego, kanału jest prącie, czyli męski organ kopulacyjny służący przekazywaniu nasienia lub spermatoforu. Z racji jego złożonej funkcji, zarówno podczas tańca godowego, jak też samej kopulacji, ma on często skomplikowaną budowę. Bywa wyposażony w różne wyrostki (appendices), kieszenie, a zwłaszcza gruczoły dodatkowe, przykładem których są gruczoły penialne, niekiedy mające kształt wici i nazywane wówczas Jlagellum. ‘Prącie w stanie spoczynku otwiera się do atrium. Wewnątrz prącia mogą występować różnego rodzaju struktury typu brodawek (papilla, -ae), mięśni zwieraczy, fałdów, organów stymulacyjnych i tak dalej. Podczas kopulacji, a zwykle jeszcze wcześniej, już podczas tańca godowego, wynicowują się na zewnątrz: atrium, penis, stymulator, gruczoł penialny itp. To wynico-wanie jest efektem zwiększenia ciśnienia płynów ustrojowych w przedniej części ciała.