scs25

ma charakter morfologiczny, a zarazem składniowy i sięga zapewne czasów ps.¹ Dzięki tej zmianie funkcjonalnej można było wyraźnie odróżnić w zdaniu podmiot od dopełnienia bliższego, por. konstrukcję starszą, w której A •- N, i konstrukcję nowszą, w której A — CD

olhcb l'uhitb syn7, otun, l'uhit.7, syna itp.

Przypuszcza się, że pod wpływem form A = G syna, otbea również rzeczowniki r.ż. mad i dbśti mogły w odpowiednim kontekście zdaniowym mieć formę G sg. matere, dbŚtere w funkcji A zamiast właściwej formy A rnaterb, dbśterb. Świadczą o tym następujące przykłady:

Mar. i\lt. XIX, 10: ize ostaritb ołbea i tnatere 'kto (który) zostawi ojca i matkę’ obok Mar. Mt. X, 37: ize 1'uhitb otbea li rnaterb 'kto miłuje ojca lub matkę’;

'/mgr. i\It. X, 37: luhrj .syna li di,Herc 'miłujący syna albo córkę’ obok Mar. jw.: ize 1'uhitb synb Ii duś terb.

4) C o 1 1 c c t i v u in w funkcji N p 1. Wskazać tu można na osobliwą zmianę, jaką jest zastąpienie formy N pl. m. kameno, korcąc, przez formę N sg. n. rzeczowników zbiorowych kamen uje (kamenije), horenbje (kor en i je), por. w związku z tym stpol. formę rzeczownika zbiorowego liście—- N sg. n. i npol. formę liście — N pl. in. (liczba mnoga do Iiść).

§ 12. Palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych a. Uwagi wstępne

Spółgłoski Jtyjnojęzykowe h, g, y w położeniu przed samogłoskami przednimi. a czasem także po .niektórych samogłoskach przednich, y legały. zmiękczeniu, czyli tz\v. pałatalizacji, a następnie przesunięciu arlykulaeyjncmu ku przodowi języka. W wyniku tych procesów w różnych okresach języka ps., a więc jeszcze przed powstaniem języka scs., powstały spółgłoski^ z, J, c, % || z_Ls’ — oboczne do k, g, %, wzbogacające tym samym słowiański system fonologiczny. Test to jedna z najważniejszych zmian językowych, a prześledzenie jej na przykładach języka scs., odbijającego wiernie stan najdawniejszy, pozwala na głębsze zrozumienie i wyjaśnienie podobnych procesów w języku polskim, rosyjskim i w innych językach słowiańskich. W związku z palatałizacją spółgłosek tylnojęzykowych powstały liczne szeregi altcrnacji (oboczności) w cząstkach wyrazowych. Zmiany palalalizacyjue w dużym stopniu odbiły się na systemie fleksyjnym, tj. w deklinacji i koniugacji.

Rozróżniamy trzy procesy pałatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych. Określenia takie jak pierwsza, druga i trzecia palatalizacja odpowiadają chronologii względnej zachodzących zmian fonetycznych. Chronologii bezwzględnej, tj. datowania zjawisk, nie da się ściśle ustalić. Według nowszych ujęć gramatyki porównawczej i historycznej można umownie przyjąć pewne przybliżone okresy poszczególnych pałatalizacji i innych zmian ściśle z nimi związanych.

Schematycznie prawo pajatalizacji I możemy przedstawić następująco:

^k>\g

Taki sam wynik bezpośrednio przed j pałatalizacji I można

k, g, x-\ e,

I j

X \~^e> $t, i i, €, * > ó, i, M e, i,, ę, 6

, j ' y    _    , i

pałatalizacji powstawał, kiedy spółgłoski k, g, y znalazły się (= i) i sonantami miękkimi: f, f^{2 3}. Zatem rozszerzone prawo zapisać w formie następującego wzoru:

fu <,| «,    K),i, £> i, M-t, <?,j {,I, /, i'

Należy dodać, że głoska / po spalatalizowaniu spółgłosek zanikała (zob. § 16, b). Dla ilustracji omówionych wyżej zmian przytoczymy wybrane przykłady na podstawie języka scs. i refumslrukcji stanu ps. W wielu wypadkach, zwłaszcza w formach deklinacji i koniugacjj obocznic do nowszych spółgłosek i,\ź, f występują k, g, y — oczywiście w pozycji przed samogłoską szeregu tylnego.) W innych przykładach i, ź, ,f występują staljc, gdyż znajdują się wyłącznie w pozycji przed samogłoskami szeregu przedniego, jotą lub sonantami miękkimi.

s. 33, 66 - 67) zamiast son;

objaśnić działaniem i w g-upacb ir, il (por. też § 32, a, 12).

głosek przednich, dokonywał u się prawdopodobnie na przełomie starej i nowej ery, a zakończyła się najpt lizacją zaszła ważna

tniej w! II lub III wieku n.e. W okresie między I a II palata-ziniana w systemie fonologicznym, mianowicie tzw. mono-

ftoneizacia dvftongóv•_ oj, aj, z których powstały nowe samogłoski przednie i, i.

określane jako <b (jat’ pochodzącego z e. ora

Irugic) oraz_/₂ (t drugie) w odróżnieniu od starszych i, i, tzw. ćj z i'i — y. i lub dyftongu ei, który już wcześniej uległ monofton-gizacji. Wkrótce po powstaniu no_w_y_ęh samogłosek ó₂, ?/ nastąpiła palatalizacja II, czyli zmiana h, g, y w^r r, ? II aj s’ |[j_w położeniu przed tymi samogłoskami —prawdopodobnie w okresicynl IV, do VI w. n.e. Zaraz potom lub może nawet równocześnie,

najpóźniej do końca VII wieku, dokonała sic palatalizacja III, tj. przejście k, g, y pod wpływem poprzedzających samogłosek przednich ?, b, ę‘. Po

JLJb_SL

szczególne palatalizacjC; omówimy kolejno niżej.

Spółgłoski h, g, } chodziły najpierw w h ź, jf). Palatalizacja I

b. Plalatalizacja I: k ć, g £, y <■' $

[i    ; |    . ! .

w położeniu przed samogłoskami szeregu przedniego przc-. #’» x'\, ^a następnie w ć, i, i (w ścisłej pisowni fonetycznej: ć, jest palatalizacja wsteczną fregresywną), tzn. że samogłoska i. na spplgłoskę poprzedzającą, wywołując jej miękkość, co jest

przednia działa wstcc związane z ruchem języka k|u podniebieniu twardemu (por. § 7), np.:

k-\-e > k'-\-e

^ £+e,

g-\-e ^ g j e $ł i |-e, y -\-e ^ y

47

1

Na szerzenie się G w funkcji A w obrębie rzeczowników osobowych, a następnie wszystkich żywotnych, miał prawdopodobnie wpływ A kogo zaimka pytajnego kito (zob. § 13, a, 2).

2

   Chronolcgizncja pak talizacji według Z. Stiebera (por. Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, cz. I, Warszawa 1969, s. 66 - 74) jest następująca: I palatalizacja przypada na wiek III i IV, II— po wieku VI, III— na początek wieku VIII.

3

   Jeśli się przyjmie istnienie w języku ps. do VII w. grup Ir, i/, itr, iii (por. Z. Stieber, op. cit.

antów    J, /, to wówczas palatalizację I spółgłosek tylnojęzykowych trzeba