74181 SDC10989

ma charakter morfologiczny, a zarazem składniowy i sięga zapewne czasów ps.' Dzięki tej zmianie funkcjonalnej można było wyraźnie odróżnić w zdaniu podmiot od dopełnienia bliższego, por. konstrukcję starszą, w której A = N, i konstrukcję nowszą, w której A — G:

otbcb lubili tym > ot aa lubili syna itp.

Przypuszcza się, że pod wpływem form A = G syna, otbea również rzeczowniki r.ż. mali i diiti mogły w odpowiednim kontekicie zdaniowym mieć formę G sg. matere, dtilere w funkcji A zamiast właściwej formy A mat era, di!terb. Świadczą o tym następujące przykłady:

Mar. Aft. XIX, 10: iie ostamit otbea i matere 'kto (który) zostawi ojca i matkę’ obok Mar. Mt. X, 37: iie lubitt otbea li mat en 'kto miłuje ojca łub matkę’;

Zogr. Mt. X, 37: lubęi syna li dbitere 'miłujący syna albo córkę’ obok Mar. jw.: iie lubitt tym li dtltert.

4) Collectivum w funkcji N pl. Wskazać tu można na osobliwą zmianę, jaką jest zastąpienie formy N pl. m. kamene, korene przez formę N sg. n. rzeczowników zbiorowych kamemje (kamenije), koremje (korentje), por. w związku z tym stpol. formę rzeczownika zbiorowego liicie — N sg. n. i npol. formę lifcie — N pl. m. (liczba mnoga do lifć).

§ 12. Palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych

a. Uwagi wstępne

Spółgłoski tylnojęzykowe k, g, % w położeniu przed samogłoskami przednimi, a czasem także po niektórych samogłoskach przednich, ulegały zmiękczeniu, czyli tzw. palatalizacji, a następnie przesunięciu artykulacyjnemu ku przodowi języka. W wyniku tych procesów w różnych okresach języka ps., a więc jeszcze przed powstaniem języka scs., powstały spółgłoski i, i, /, c, § j| z, /’ — oboczne do k, g, %, wzbogacające tym samym słowiański system fonologiczny. Jest to jedna z najważniejszych zmian językowych, a prześledzenie jej na przykładach języka scs., odbijającego wiernie stan najdawniejszy, pozwala na głębsze zrozumienie i wyjaśnienie podobnych pro- * cesów w języku polskim, rosyjskim i w innych językach słowiańskich. W związku z palatalizacją spółgłosek tylnojęzykowych powstały liczne szeregi alternacji (oboczności; w cząstkach wyrazowych. Zmiany palatalizacyjne w dużym stopniu odbiły się na systemie fleksyjnym, tj. w deklinacji i koniugacji.

Rozróżniamy trzy procesy palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych. Określenia takie jak pierwsza, druga i trzecia palatalizacja odpowiadają chronologii względnej zachodzących zmian fonetycznych. Chronologii bezwzględnej, tj. datowania zjawisk, nie da się ściśle ustalić. Według nowszych ujęć gramatyki porównawczej i historycznej można umownie przyjąć pewne przybliżone okresy poszczególnych palatalizacji i innych zmian ściśle z nimi związanych.

| N'a azozenie się (i w funkcji A w obrębie rzeczowników osobowych, a następnie wszystkich żywotnych, misi prawdopodobnie wpływ A kogo zaimka pytajnego lato (zob. $ 13, a, 2).

Palatalizacja 1, tj. zmiana k, g, % w Z, i, J pod wpływem następujących samogłosek przednich, dokonywała się prawdopodobnie na przełomie starej i nowej ery, a zakończyła się najpóźniej w I i lub 111 wieku n.c. W okresie między lali palata-lizacją zaszła ważna zmiana w systemie fbnologicznym, mianowicie tzw. mono-ftongizacja dyftongów 01, aj, z których powstały nowe samogłoski przednie /, », określane jako Z₂ (jat’ drugie) oraz i₂ (i drugie) w odróżnieniu od starszych /, i, tzw. Z, pochodzącego z i oraz «_t — z i lub dyftongu ej, który już wcześniej uległ monofton-gizacji. Wkrótce po powstaniu nowych samogłosek i₂, i₂ nastąpiła palatalizacja II, czyli zmiana k, g, % w c, jj || z, <’ || / w położeniu przed tymi samogłoskami — prawdopodobnie w okresie od IV do VI w. n.e. Zaraz potem lub może nawet równocześnie, najpóźniej do końca VII wieku, dokonała się palatalizacja III, tj. przejście k, g, x w c, g || z, s’ || / pod wpływem poprzedzających samogłosek przednich i, s, ą'. Poszczególne palatalizacje omówimy kolejno niżej.

b. Palatalizacja I: k > l, g > f, x > I

Spółgłoski k, g, x w położeniu przed samogłoskami szeregu przedniego przechodziły najpierw w k\ g‘, ■/, a następnie w Z, i, l (w ścisłej pisowni fonetycznej: l, i, i). Palatalizacja I jest palatalizacją wsteczną (regresywną), tzn. że samogłoska przednia działa wstecz na spółgłoskę poprzedzającą, wywołując jej miękkość, co jest związane z ruchem języka ku podniebieniu twardemu (por. § 7), np.:

r\

k+e 5= k’ +e > Z+e, g+e > g’+e > £+e, %+e >    > Jf+e

Schematycznie prawo palatalizacji I możemy przedstawić następująco: ^k> g> X+^e> *i. <, <> > Z, i, l+e, i,, ę, s

Taki sam wynik palatalizacji powstawał, kiedy spółgłoski k, g, % znalazły się bezpośrednio przed j (= j) i sonantami miękkimi:/, f^{1 2 3}. Zatem rozszerzone prawo palatalizacji I można zapisać w formie następującego wzoru:

g, X+^e> < *i. <> ». h f, [> ł> £, ¹i, »t. «. ». f< l

Należy dodać, że głoska j po spalatalizowaniu spółgłosek zanikała fzob. § 16, b).

Dla ilustracji omówionych wyżej zmian przytoczymy wybrane przykłady na podstawie języka scs. i rekonstrukcji stanu ps. W wielu wypadkach, zwłaszcza w formach deklinacji i koniugacji obocznie do nowszych spółgłosek Z, i, I występują k, g, / oczywiście w pozycji przed samogłoską szeregu tylnego. W innych przykładach Z, i, i występują stale, gdyż znajdują się wyłącznie w pozycji przed samogłoskami szeregu przedniego, jotą lub sonantami miękkimi.

47

1

Chronologizacja palatalizacji według Z. Stiebera (por. Zaryt gramatyki porównawczej jęsykóto tlouiańikuh, cz. I, Warszawa 1969, s. 66 - 74) jest następująca: I palatalizacja przypada na wiek III i IV,

2

II — po wieku VI, III — na początek wieku VIII.

3

Jedli się przyjmie istnienie w języku pa. do VII w. grup Ir, ll, tir, til (por. Z. Stieber, op. cit. a. 33, 66 - 67) zamiast sonantów f, [, j, j, to wówczas palatalizację I spółgłosek tylnojęzykowych trzeba objaśnić działaniem ł w grupach ir, ll (por. też $ 32, a, 12).