scs41

dla oznaczania miękkości i dla rozdzielenia głosek, np. v\oauko (toiho), eopbtco {gor'kó)> cea<)b6a (svad’ba), ccmua (setnja), cydun (sud’ja), n/iatme (piat'je) itp. Znaku tzw. twardego używa się w pisowni rosyjskiej tylko w funkcji rozdzielającej, np. o6be3d (objezd), cucą (sjel) itp. (por. leż pisownię z apostrofem: 06'c.id, c'ca). Pisownia jeru twardego jako fonemu istnieje w języku bułgarskim, przyczyni ?, może odpowiadać dawnej pólsamogłoscc albo dawnej samogłosce nosowej g, nj).: kikut, por. ses. /ukuty, muz, por. ses. tnqzu itp.

b. Upodobnienie (asymilacja) jerów: r > b, b s oraz zmiana: h > b w związku z dyspalałalizacją spółgłosek

I) Niewyraźna artykulacja pólsamoglosck jerowych dość wcześnie sprzyjała dostosowaniu się ich do artykulacji sąsiadujących samogłosek. 1 lak, u w położeniu przed sylabą z samogłoską przednią mógł przejść w />, a odwrotnie, b przed sylabą z samogłoską tylną mógł zmienić się w u, np.:

i/i.rr (f. i u.) zam. d?,vd, por. tlhra (m.); budlti 'czuwać' miii. br.dltr\ vu tną zam. 77, mą, por. vi> gradu itji.;

burati zam. burati", vj,iłova zam. vudnva; ti,vui zam. tuma, por. lutni itp.

2) Zmiana u w t, po spółgłoskach /, z, c, h, źd, c, tg w związku z ich dyspalata-lizacją poświadczona jest dość często w zabytkach ses., np. na.su zam. nalb, tnąźu zam. tnęźb, a,to zam. a,to, vracu zam. rracu, nosi.?, zam. tiostu, daźdu zam. daźdu, otbCb zam. otbcb, kunągu zain. kuttągu itp.

Poza opisanymi wyżej zmianami jerowymi trafiają się wypadki zwykłego pomieszania jerów lut) błędy i niedokładności w przepisaniu odnośnych form przez kopistów, np. si.dr i st,do (pierwsza forma właściwa), kr,to i kufo, dunu.su 'dzisiaj' i dutmu opnie/ właściwych Imin zgodnych z wymową późniejszą sde, kto, dtie.su itp. (zol), niżej).

d Zanik i wokalizneja jerów (prawo jerowe), rozwój jerów przed j

\) Zjawiska .zaniku i wokalizacji (czyli przejścia w pełną samogłoskę) jerów są ze sobą ściśle powiązane i dlatego należy je rozpatrywać łącznic. Wynikają one stąd, iż od pewnego okresu końcowego języka ps. jery były wymawiane niejednakowo w każdej pozycji. W związku z tym wyróżnia się tzw. pozycję słabą i pozycję mocną, co symbolicznie oznaczamy w sposób następujący:

$ 5    - jery słabe (niezgloskolwórcze)

6 u—jery mocne (zgłoskotwórczc)

Jery stawały się słabymi (niezgloskotwórczymi) w wygłosie wyrazu i w położeniu wewnątrzwyrazowym przed zgłoskami zawierającymi samogłoski pełne lub sonanty. Pozycja poszczególnego jeru stawała się mocna wtedy, kiedy ten znalazł się bezpośrednio przed sylabą zawierającą jer słaby. Jeśli np. zdarzy się tak, że w wyrazie są sylaby z jerami bezpośrednio po sobie następująco, to wówczas jer w pozycji nieparzystej, licząc od końca wyrazu lub od sylaby z samogłoską, jest jerem słabym,

natomiast jer w pozycji parzystej jest jerem mocnym. A oto niektóre przykłady ilustrujące pozycje jerów:

jery słabe pojedyncze:    mpzb, gostf>, S7>na, dme, kbio, ćbto, tb, Sb, bbrati,

Sbtvoriti, vb, sp, otb iip.;

jery słabe i mocne występujące w kolejnych sylabach: dbtib, sbtib, pbSb, sbtibnib, otbcb, naćętbkb, podohbtib, Sbi.iomb, Sbnbtnomb, olbccmb, sbborp, kbniżbnikb, shbbrati, VbZbVati, mbtiogb, Sbt Uibtb =j SbWltb itp.

Zgodnie z prawepi fonetycznym ses. jery słabe stopniowo zanikały, inaczej w zero dźwięku (w zero samogłoski), natomiast jery mocne wokalizowaly się, czyli przechodziły w pełne samogłoski — b w e, b w o. Regułę tę możemy zapisać symbolicznie w sposób następujący:

^ o, bb 0

4 e, b ^ o — wokalizacja jerów mocnych

zanik jerów słabych

Podobny jak w jjęzyku i ses. rozwój jerów marny poświadczony w języku macedońskim i w językach wschodnioslowiańskich. W literackim języku bułgarskim e, a b zachował się do dziś (wymowa jego zbliżona do df). liana zaszła w języku serbochorwackim, w którym oba jery W języku słoweńskim podobnie oba jery spływają w jeden

ł> zwokalizował się w Chara k t e rysi yc/na zr dały jeden refleks a.

dźwięk, z tym że w krótkicłi sylabach powstaje e (w wymowie zredukowany do a), a w długich — a. W

ęzykach polskim i czeskim oba jery mocne spłynęły w jedną samogłoskę i dały e, przy czym po dawnym jerze miękkim utrzymała się miękkość na poprzedzającej spó głosce tylko w polszczyżnie, podobnie jak w języku rosyjskim. Dość zróżnicowany był rozwój jerów w języku słowackim. Na miejscu jeru

tu często e, ale trafia się też o, rzadziej a, np. den (czyt. d’eri), ran 4- poi. lar, z jeru twardego mocnego rozwinęło się c, o lub a (w innym sio.iniu w języku literackim, a w innym w dialektach), np. sen, ale pasał, poi. poseł, trach obok mech (w gwarach leż tnoch) itp.

W językach łużyckich oba jery przeszły w c, z tym że po jerze miękkim pozostaje miękkość na spółgłosce; c z jeru twardego przed głoską twardą zmieniło się w o (w większym stopniu w górnolużyckim), por. dłuż. żeń,

miękkiego występuje ale ovos — poi. owies

mech, son, głuż. dżeń,

nioch, s

on itp.

W języku Drzewiun połapskich zasadniczo i> przeszedł w a, zaś & — w d, np.

dan ^ *dbtib, r&t ‘wa Stan wokalizacji niech zilustruje poni

*db)lh i *S7,)lb.

rga’ St *n>tb itp. (sdn nie poświadczony).

jerów mocnych w poszczególnych językach słowiańskich

ższc zestawienie wychodzące od prasłowiańskich wyrazów

i

; i

	ps.				ses.		mac.	bułgi	sch.	słc.
			starszy			nowszy
h	* dbtib			dbm		derib	den	den	dan	dan
b	*S7>tlb			Sbtib		SOłlb	son	Sbtl	san	sen

d

79

i