59569 SDC11005

dla oznaczania miękkości i dla rozdzielenia głosek, np. womko (lolho), zoptKo (gor'-ko), csadbóa (svad’ba), cc.mn (s’em’ja), cydss (sud’jaJ, tutamse (platje) itp. Znaku tzw. twardego używa się w pisowni rosyjskiej tylko w funkcji rozdzielającej, np. o6bead (objezd), ctejt (sje!) itp. (por. też pisownię z apostrofem: o6‘e3d, c'e.i). Pisownia jcru twardego jako fonemu istnieje w języku bułgarskim, przy czym z może odpowiadać dawnej pólsamoglosce albo dawnej samogłosce nosowej g, np.: lakst, por. scs. lakbtb; msz, por. scs. mąźs itp.

b. Upodobnienie (asymilacja) jerów: s > S, z > a oraz zmiana: z > a w związku z dyspalatalizacją spółgłosek

1) Niewyraźna artykulacja półsamogłosek jerowych dość wcześnie sprzyjała dostosowaniu się ich do artykulacji sąsiadujących samogłosek. I tak, z w położeniu przed sylabą z samogłoską przednią mógł przejść w z, a odwrotnie, z przed sylabą z samogłoską tylną mógł zmienić się w z, np.:

dsii (f. i n.) zam. dsvi, por. dsva (m.); bsdłti 'czuwać’ zam. bsditi\ vb mą zam. cs mą, por. cz grads itp.;

bsrati zam. bsrati; ndma zam. vidova\ tsma zam. tsma, por. tsm( itp.

2) Zmiana z w z po spółgłoskach i, i, i, ft, id, c, % w związku z ich dyspalatalizacją poświadczona jest dość często w zabytkach scs., np. na$s zam. naib, mąiz zam. męib, ćsto zam. lito, iraćs zam. vrois, noSts zam. noSts, daźdi zam. daidb, otses zam. otscb, kiną$i zam. ksną$b itp.

Poza opisanymi wyżej zmianami jerowymi trafiają się wypadki zwykłego pomieszania jerów lub błędy i niedokładności w przepisaniu odnośnych form przez kopistów, np. sbde i ssde (pierwsza forma właściwa), kito i kbto, dbttbsb ‘dzisiaj’ i dmisi oprócz właściwych form zgodnych z wymową późniejszą sde, kto, dness itp. (zob. niżej).

e. Zanik i wokalizacja jerów (prawo jerowe), rozwój jerów przed j

1) Zjawiska zaniku i wokalizacji (czyli przejścia w pełną samogłoskę) jerów są ze sobą ściśle powiązane i dlatego należy je rozpatrywać łącznie. Wynikają one stąd, iż od pewnego okresu końcowego języka ps. jery były wymawiane niejednakowo w każdej pozycji. W związku z tym wyróżnia się tzw. pozycję słabą i pozycję mocną, co symbolicznie oznaczamy w sposób następujący:

$ jj— jery słabe (niezgłoskotwórcze)

£ j — jery mocne (zgłoskotwórcze)

Jery stawały się słabymi (niezgloskotwórczymi) w wygłosie wyrazu i w położeniu wewnątrzwyrazowym przed zgłoskami zawierającymi samogłoski pełne lub sonanty. Pozycja poszczególnego jcru stawała się mocna wtedy, kiedy ten znalazł się bezpośrednio przed sylabą zawierającą jer słaby. Jeśli np. zdarzy się tak, że w wyrazie są sylaby z jerami bezpośrednio po sobie następujące, to wówczas jer w pozycji nieparzystej, licząc od końca wyrazu lub od sylaby z samogłoską, jest jerem słabym,

natomiast jer w pozycji parzystej jest jerem mocnym. A oto niektóre przykłady ilustrujące pozycje jerów:

jery słabe pojedyncze: sytą, mq&i, gosti, s$na, dt>ne, kjło, lito, 1%, si, b$rati, sj/tvo-riti, os, 15, o<s itp.;

jery słabe i mocne występujące w kolejnych sylabach: djns, sjnj, otęci, naląt^k5, podobni, sytomi, Sjn&momi, oticemi, Sibori, kyri&bnikj,, sębirati, v%z$vati, minogi, s^mrtti — rjmfts itp.

Zgodnie z prawem fonetycznym scs. jery słabe stopniowo zanikały, inaczej mówiąc, przechodziły w zero dźwięku (w zero samogłoski), natomiast jery mocne wo-kalizowały się, czyli przechodziły w pełne samogłoski — » w e, | w o. Regułę tę możemy zapisać symbolicznie w sposób następujący:

i > 0, s > 0 — zanik jerów słabych g > e, s > o — wokalizacja jerów mocnych

Podobny jak w języku scs. rozwój jerów mamy poświadczony w języku macedońskim i w językach wschodniosłowiańskich. W literackim języku bułgarskim s zwokalizował się w e, a z zachował się do dziś (wymowa jego zbliżona do S). Charakterystyczna zmiana zaszła w języku serbochorwackim, w którym oba jery dały jeden refleks a. W języku słoweńskim podobnie oba jery spływają w jeden dźwięk, z tym że w krótkich sylabach powstaje e (w wymowie zredukowany do a), a w długich — a. W językach polskim i czeskim oba jery mocne spłynęły w jedną samogłoskę i dały e, przy czym po dawnym jerze miękkim utrzymała się miękkość na poprzedzającej spółgłosce tylko w polszczyźnie, podobnie jak w języku rosyjskim.

Dość zróżnicowany był rozwój jerów w języku słowackim. Na miejscu jeru miękkiego występuje tu często e, ale trafia się też o, rzadziej a, np. deń (czyt. d’eń), ale ovos — poi. owies, l'an — poi. len', z jeru twardego mocnego rozwinęło się e, o lub a (w innym stopniu w języku literackim, a w innym w dialektach), np. sen, ale posol, poi. poseł, mach obok mech (w gwarach też moch) itp.

W językach łużyckich oba jery przeszły w e, z tym że po jerze miękkim pozostaje miękkość na spółgłosce; e z jeru twardego przed sylabą twardą zmieniło się w o (w większym stopniu w górnołużyckim), por. dłuż. żeń, mech, son, głuż. dień, moch, son itp.

W języku Drzewian połabskich zasadniczo i przeszedł w a, zaś » — w d, np. dan < *db7ib, rdt 'warga’ ^ *nti itp. (sdn nie poświadczony).

Stan wokalizacji jerów mocnych w poszczególnych językach słowiańskich niech zilustruje poniższe zestawienie wychodzące od prasłowiańskich wyrazów *dbnt> i *smt.

	ps. _______	scs.		mac. bułg.		sch.	słe.
		starszy	nowszy
	*dbUb	dbtib	denb	den	den	dan	dan
	*stnb	sim	som	son	Sbn	san	sen