skanuj0030 2

60 Fonetyka

pozostawiła ślad w długości odpowiedniej samogłoski (bili mUtil hldv), tak samo jak i stara akutowa, ale ta tylko w formach pierwotnie dwnzgłoskowych (np. syto krdva ale radnouti), podczas gdy zgłoski z intonacją cyrkumfleksową i nowocyrkumfleksową uległy skróceniu (np. mlado syti cadnei kran). Zgodność wypadków, w jakich te odpowiedniki prasłowiańskich intonacji występują w czakawskim i Błoweńskim z jednej strony, a w czeskim i rosyjskim — z drugiej, da się wytłumaczyć jedynie przetrwaniem różnic intonacyjnych w rozmaitym zakresie aż do początkowej doby samodzielnego rozwoju tych języków, które nie zatracając od razu poczucia tych różnic, zacierały je stopniowo, zastępując różnicami w zakresie miejsca akcentu (por. ros. -dro-||-oró-) lub w zakresie iloczasu (por. czeskie skracanie w zgłoskach z intonacją cyrkumfleksową i nowocyrkumfleksową a zachowanie długości w zgłoskach z intonacją nowo-akutową i — w węższym zakresie — akutową). Analogiczne jak w czeskim konsekwencje w zakresie stosunków iloczasowycli pociągnęła za sobą zatrata dawnych różnic intonacyjnych także na gruncie języka polskiego .wraz z najbliż8zymr~mil gwarami kaszubsłfRm7~czytTT>omorikimi, jakkolwiek ogólny układ stosunków ilocżasówych przybrał tam pod niektórymi względami odmienną postać Diż w czeskim.

§ 12. Rozwój prasłowiańskiego systemu intonacyjnego na obszarze poLsko-pomorskim

Związek między systemem intonacyjnym odziedziczonym z doby prasłowiańskiej wspólnoty językowej a stosunkami iloczasowymi na granacie. polsko-pomorskim można ująć w dwie ogólne formuły:

1.    Dziedziczone z doby prasłowiańskiej samogłoski długie w zgłoskach akcentowanych i poakcentowych uległy skróceniu z wyjątkiem pozycji z intonacją nowoakutowąjypor. np. lato — sch. Ijeto; bioto — sch. bioto, cz. bldto, ros. bolóto; męka — sch. miłka; krowa — sch. krasa, ros. koróoa, cz. krdva; słoma — sch. słoma, ros. solóma, cz. sldrna-, groch — sch. grah, ros. goróch-, mróz, mrozu — sch. mriłz, ros. moróz moróza-, drzewo — sch. drętw, ros. d£revo; złoto — sch. zlało, ros. zóloUr, często — sch. ćesfo; glos — sch. glds, ros. gólos; lokiei — sch. Idkat; mażesz — sch. czak. mazali mażel-, będziesz — słwe. bódeS; zdrowie — sch. czak. (zdrae) zdrdclje, ros. (zdorm) zdorócje ale bdły — sch. czak. bili, cz. biły-, ciąża — sch. czak. Ula-, żądza — sch. lida-, młócisz — sch. czak. mldtii, ros. molótiS, cz. mldtii; wrócisz — sch. czak. erdlii, ros. rorótii; wiążesz — sch. czak. vilei; ciągniesz — sch. czak. tignei, cz. tdhnei; piąty — sch. czak. pUi, cz. paty; dziesiąty — sch. czak. des iii, cz. desdty.

2.    Prasłowiańskie samogłoski długie zgłoskach przedakcentowych zachowały długość tylko w pozycji bezpośrednio przed akcentem w dwu-

zgłoskowych wyrazacłu-ułegły jzaijBkróęgniu w wyrazach więcejzgłosko-^i*h, np. rzeka — sch.czak. reks, ros. rekd; śtbćca — sch.czak. svića, tos. 8većd, cz. 8vice; bruzda (*- brózda) — sch. czak. brazdd, ros. borozdd, cz: brazda; mąka — sch.czak. mukd, ros. mukd, cz. mouka; łąka — sch.czak. luka, ros. lukd, cz. buka; dłuto dłóto) — sch.czak. (d)letd, ros. dolotó, cz. dldto; ciągną — ros. tjanti, cz. tahnu; mUko — ros. molokó, cz. mUko; (król) króla — sch.czak. (kroi') krdl'd, ros. (koról') koroljd, cz. ($r<tt) króiej gw. (grzech) grzecha (grzechu) — sch.czak.    grihd, ros. (grech) grechd;

trząść — ros. trjasti, sch. trćsti, cz. ffdfffi ale wrzeciono — sch.czak. vretend, ros. veretenó; jązyk — sch.czak. jezt/c, ros. jazyk, cz. jazyk; malina — sch.czak. malina, ros. malina, cz. malina; dziesięcina — sch.czak. desetina, ros. desjalina, cz. deselina ^ł.

"Poza wskazanymi tu dwoma pozycjami, w których prasłowiańskie długie zachowywały przez pewien czas długość na gruncie narzeczy polsko-: pomorskich i przetworzyły się z czasem w samogłoski tzw^ pochylone, we wszystkich innych wypadkach polsko-pomorskie samogłoski pochylone

¹ Zachowanie starej długości samogłosek tylko w tych dwu pozycjach: łoskach akcentowanych z intonacją, nowoakutową. tj.. wyhit.nię rosnącą, w zgłoskach bezpośrednio pTM^centowychTktóre z natury rzeczy_ ''THi3ły~— jakeśmylarjuż wyżej wykazali — cnaraktcr tonicznic rosnąĆ^nasuwa dwa wnioski, ważne dla zrozumienia układu stosunków iloczasbwyćh, a po części też akcentuacyjnycTPw^rrarzeczach polsko-pomorskich:

1.    Rosnący charakter intonacji sprzyjał widocznie w tej grupie gwarowej zachowaniu albo rozwijaniu długości samogłosek. W związku z tym wolno przypuszczać, że stara intonacja akutowa zgłosek akcentowanych straciła poprzednio swój niegdyś rosnący charakter i zmieniła się — tak samo jak w języku serbochorwackim — na opadającą, dopuszczając równocześnie skrócenie odnośnych samogłosek na równi z dawnymi intonacjami opadającymi: starą cyrkumfleksową i nowocyrkumfleksową.

2.    Zupełne zrównanie pod względem iloczasowym starych długich w zgłoskach pierwotnie bezpośrednio przedakcentowych z długimi nowoakutowymi na całym obszarze polsko-pomorskim w^r gwarach północno-pomorskich (słowińskich, które do ostatnich czasów swego istnienia zachowywały w pewnym zakresie różnice intonacyjne) także pod względem intonacji, nasuwa przypuszczenie, że w pewnym okresie zgłoski długie, bezpośrednio przedakcentowe, ściągały na siebie akcent wyrazowy ze zgłoski następnej, pierwotnie akcentowanej, dzięki czemu dopiero zacierała się całkowicie różnica pod względem przebiegu tonicznego i ekspiracyjnego (wydechowego) między nimi a zgłoskami akcentowanymi nowoakutowymi. Wniosek ten znajduje poparcie w niektórych faktach z gwar północno-pomorskich (słowińskich, zachowujących jeszcze swobodę i ruchowość akcentuacji), gdzie w wypadkach zachowania pierwotnego miejsca akcentu na zgłosce końcowej skracają się dawne samogłoski długie w zgłosce przedakcentowej, por. np. N 1. mn. słwi. z dąbi, 8 kvjati, z mloti, a także skracają się one w pierwotnie przedakcentowych zgłoskach rdzennych wszystkich rzeczowników żeńskich na -a, które choćby w kilku wypadkach zachowują akcentuację na zgłosce końcowej, np. gloica, D gloice, C glotbe : N głową, C 1. mn.