skanuj0002

60 Fonetyka i fonologia

O tym, że regularny, tj. paroksytoniczny, akcent jest psychologicznie istotnym wyróżnikiem wyrazowości, świadczy obserwacja ewolucji przycisku w skrótowcach i pewnych złożeniach. Początkowo akcentowane na ostatniej sylabie, np. PeKdeS, IfWu (Uniwersytet Warszawski), Mego.'sam (nazwa dużego sklepu samoobsługowego na warszawskim Ursynowie), z czasem zaczynają być wymawiane z akcentem na sylabie przedostatniej, por.: pe'kaes, pe'pegi, a nawet Me'gasam. Przesunięcie akcentu jest sygnałem dokonanych przeobrażeń semantycznych: dawny skrótowiec albo wyraźnie odczuwane złożenie z nazwy własnej przekształciły się w rzeczownik pospolity ze swoją własną semantyką (np. pepegi jako rodzaj obuwia tekstylnego nie kojarzone więcej z przedwojennym skrótowcem PPG (Polski Przemysł Gumowy), sanepid, urząd kontroli sanitarnej o strukturze czytelnej zapewne tylko dla specjalistów - stacja sanitarno-epidemiologiczna itp.).

Nie sposób jest zawrzeć w zwięzłym podręczniku gramatyki szczegółowe wskazówki co do akcentowania fraz i form języka polskiego. Ograniczając się do ogólnej charakterystyki, polecamy naszemu Czytelnikowi uważną lekturę hasła akcent w Słowniku poprawnej polszczyzny pod red. W. Doroszewskiego i H. Krukowskiej (1 wyd., PWN, Warszawa 1973).

6. Alfabet fonetyczny

Wiemy już, że tradycyjna pisownia (ortografia) nie oddaje w pełni właściwości wymowy. Toteż w fonetyce przyjęto specjalny rodzaj transkrypcji fonetycznej, którego żelazną zasadą jest:

jeden dźwięk = jeden (i stale ten sam) znak.

Przez „znak” rozumiemy w tym wypadku oznaczenie, sposób graficznego utrwalenia głoski. W najbardziej rozpowszechnionym alfabecie są to litery łacińskie, uzupełnione greką i grażdanką, a także elementami diakrytycznymi, tj. rozróżniającymi, w węższym rozumieniu niż to, jakie poznaliśmy wcześniej (por. s. 30).

Znajomość pisowni fonetycznej jest bardzo przydatna cudzoziemcom uczącym się języka obcego, bowiem słowniki dwujęzyczne i kursy fonetyki stosują tę metodę zapisu. Jest ona też niezbędna w badaniach naukowych, np. dialektologicz-nych, w których badaczowi zależy na zarejestrowaniu wszystkich indywidualnych właściwości wymowy.

Międzynarodowym alfabetem fonetycznym, który zdobył najtrwalszą pozycję w świecie, jest system opracowany przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (Association Phonćtiąue Internationale - API). Podajemy niżej zasób znaków, jakie wykorzystywane są dla zapisu dźwięków języka polskiego. Jest to dostosowana do potrzeb fonetyki słowiańskiej transkrypcja API, zwana w tej wersji transkrypcją słowiańską.

a — samogłoska płaska, szeroka, ustna (mama, kasa)

[а]    - wariant ścieśniony samogłoski a, wymawiany najczęściej w obustronnym

sąsiedztwie spółgłosek miękkich (dziadzio)

[ą]    - nosowy wariant grupy a + spółgłoska nosowa przed szczelinową

(kamfora)

b — spółgłoska twarda, dwu wargowa, z warto-wybuchowa, dźwięczna, ustna (baba, bez)

b’ — zmiękczona, dwuwargowa, zwarto-wybuchowa, dźwięczna, ustna (bis, biały)

c - spółgłoska twarda, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-szczelinowa, bezdźwięczna, ustna (cały, cena)

ć — miękka, środkowojęzykowo-prepalatalna, zwarto-szczelinowa, bezdźwięczna, ustna (ciało, cień)

[c⁵]    - miękka, prepalatalno-zazębowa, zwarto-szczelinowa, bezdźwięczna, ustna

(cis 'dźwięk w muzyce’)

C - twarda, przedniojęzykowo-dziąsłowa, zwarto-szczelinowa, bezdźwięczna, ustna (czas, czuć)

[Ć]    - miękka, prepalatalno-zadziąsłowa, zwarto-szczelinowa, bezdźwięczna,

ustna (Chile)

d - twarda, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-wybuchowa, dźwięczna, ustna (dom, dać)

[d]    — twarda, przedniojęzykowo-dziąsłowa, zwarto-wybuchowa, dźwięczna,

ustna (drzewo, Andrzej)

[d’]    - miękka, prepalatalno-zazębowa, zwarto-wybuchowa, dźwięczna, ustna

Idiabeł)

3    - twarda, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-szczelinowa, dźwięczna, ustna

(pieniądze)

5    - miękka, środkowojęzykowo-prepalatalna, zwarto-szczelinowa, dźwięczna,

ustna (dzień, dziś)

[3’]    - miękka, prepalatalno-zazębowa, zwarto-szczelinowa, dźwięczna, ustna

(pajac i laleczka w wymowie krakowskiej, dziki w wymowie kresowej) 3    — twarda, przedniojęzykowo-dziąsłowa, zwarto-szczelinowa, dźwięczna,

ustna (dżungla)

[3]    — miękka, prepalatalno-zadziąsłowa, zwarto-szczelinowa, dźwięczna, ustna

(dżinsy)

e - samogłoska przednia, średnia, ustna (sen, ekran)

[б]    - wariant ścieśniony (podwyższony) samogłoski e wymawiany w śródgłosie

między dwiema spółgłoskami miękkimi (cień, wieś) ę — samogłoska przednia, średnia, nosowa (księżyc, węch) f - spółgłoska twarda, wargowo-zębowa, szczelinowa, bezdźwięczna, ustna (fala, oferma)

f — miękka, wargowo-zębowa, szczelinowa, bezdźwięczna, ustna (film, ofierze)