23

46 FONETYKA I FONOLOGIA

nych na sylabie przedostatniej zdaje się świadczyć o tym, że akcent polski pełni także funkcję sygnalizatora granic między wyrazowych, tj. faktu, że sylaba poakcentowa jest końcową sylabą wyrazu. Tak przeważnie jest i dzięki temu możemy odróżnić takty ['posul], [go'ńiće], [do'brego] Jako jedno wyrazowe, a takty [po^ul], [^fgońiće], [dobrego] jako dwu-wyrazowe (tj. po sól, goni cię, dobre go). Jest to jednak sygnał niepewny wobec istnienia wyrazów inaczej akcentowanych, proklityk (nawet wtórnie akcentowanych, stąd np. nie mów brzmi jak jeden wyraz) i stałej cnklityczności się, które w zależności od funkcji jest albo częścią wyrazu, np. {Maria) modli się, albo odrębnym wyrazem, np. {Maria) myje się. Ostatecznie musimy stwierdzić, że świadomość granic międzywyra-zowych czerpiemy z płaszczyzn językowych innych niż fonetyczno-fono-logiczna.

4.2.3. Intonacja

Intonacją nazywamy wyraźnie słyszalną zmianę wysokości i donośności tonu w trakcie wymawiania sylaby, taktu lub ich ciągu. Istnieją tu dwie podstawowe sytuacje:

1.    ton wysoki przechodzi w niski - jest to intonacja opadająca \,

2.    ton niski przechodzi w wysoki - jest to intonacja rosnąca / (w szczegółach zdarza się, że intonacja opadająca zaczyna się lub kończy niewielkim wzrostem tonu^w,, a rosnąca niewielkim spadkiem tonu S').

Tej wyraźnej opozycji przeciwstawia się sytuacja trzecia, kiedy na tych samych jak wyżej jednostkach ton pozostaje na tym samym poziomie -jest to intonacja stała -.

Różnice intonacji realizowane są w różnych językach na różnych jednostkach i wykorzystywane do różnych celów (np. w funkcji dystynk-tywnej, jak w języku serbskim). W języku polskim realizują się na wyrazach, ale służą do sygnalizowania różnic między zdaniami i ich równoważnikami. Zdania lub ich części zakończone jednym z typów intonacji nazywane są frazami. W wypowiedziach niezabarwionych uczuciowo z reguły nośnikami różnic intonacyjnych są końcowe wyrazy zdań pojedynczych lub części składowych zdań złożonych, a same różnice w intonacji informują o tym, jaka jest intencja komunikacyjna wypowiedzi (co do tej kwestii por. dział „Składnia”, s. 315).

GŁOSKI W CIĄGACH

Opozycję najbardziej wyrazistą tworzą zdania oznajmujące - z intonacją końcową opadąjącą - i zdania pytające o rozstrzygnięcie (tj. takie, po których oczekujemy odpowiedzi Tak lub Nie) - z intonacją końcową rosnącą, por. zdania o tym samym składzie wyrazowym:

'Marek 'poszedł do 'kina. : 'Marek 'poszedł dó^kina?

Frazy, które stanowią niekońcowe części składowe zdań złożonych, kończą się słabą intonacją rosnącą lub intonacją stałą; oba wypadki sygnalizują, że wypowiedź nie jest zakończona, por. zdanie (podwójne kreski

oznaczają pauzy):

// Dzieci // które biegały po podwórku // przeraźliwie krzyczały //

Intonację stałą lub rosnącą mają także wypowiedzi urwane.

Opisane wyżej intonacje podlegają pewnym modyfikacjom powodowanym tzw. akcentem zdaniowym. Jest to silnie wzmocniony podniesieniem tonu i wzdłużeniem samogłoski akcent wyrazu lub całego taktu, które w danej wypowiedzi są pod względem niesionej informacji najważniejsze (tj. stanowią jej remat, por. „Składnia”, s. 320). W szczegółach akcent

zdaniowy polega na mocnym podniesieniu tonu i jego obniżeniu. Może

\

wyróżnić wyrazy pry mamie nieakcentowane, np.

To stało się przed skrzyżowaniem.

Jeśli akcent zdaniowy spoczywa na ostatnim wyrazie frazy, nakłada się na intonację i wzmacnia ją, por.

List napisał 'jan. : List napisał 'Jan?

W pytaniach o uzupełnienie części informacji, wprowadzanych przez takie wyrazy pytajne, jak kto?, co?, który?, jaki?, gdzie?, kiedy? ltp., akcent zdaniowy spoczywa właśnie na tych wyrazach (są rematami tych pytań). To powoduje, że pytania takie kończą się intonacją opadającą, np.

Kto wybił tę szybę?

Podsumujmy:

1. intonację opadającą mają zdania twierdzące, rozkazujące, ekspre-sywne i pytania o uzupełnienie;