techniki socj 3

204

nie zdający sobie sprawę z niektórych ograniczeń i ujemnych stron technik socjometrycznych.

Stosując je dobrze jest pamiętać, że nie stanowią one jakichś uniwersalnych sposobów badania wszystkich przejawów życia społecznego (grupowego) klasy, zespołu wychowawczego czy drużyny harcerskiej. Istnieje cały szereg innych metod badawczych dotyczących takiej samej lub podobnej problematyki. Należą do nich m. in. skale ocen i techniki obserwacyjne (np. sygnalizowana w rozdziale poświęconym obserwacji metoda R. F. Balesa).

Ze stron ujemnych technik socjometrycznych wymienia się często brak podania przez osoby badane motywacji dokonywanych wyborów lub zgłaszanych ocen. W związku z tym niektórzy psychologowie proponują, aby prosić osoby badane o uzasadnianie swych wypowiedzi podczas badań socjometrycznych. Przygotowano nawet specjalne listy z odpowiednimi uzasadnieniami, spośród których badani mieli wybrać najbardziej charakterystyczne dla ich własnych motywacji. Procedura taka skraca znacznie czas badań, ale trzeba się liczyć przy tym z nader powierzchownymi ich rezultatami. Osoby badane bowiem nie zawsze uświadamiają sobie dokładnie motywy, jakie skłoniły ich do takich lub innych wyborów. Toteż często dają odpowiedzi przypadkowe, niedostatecznie przemyślane.

W przypadku zaś pytań otwartych o motywy wyboru lub oceny nawet dzieci jeszcze w wieku 11-12 lat, a chłopcy w wieku 13-14 lat, odwołują się do tautologii („wybrałem A, ponieważ go lubię”) uzasadnień lapidarnych („wybrałem B ponieważ jest miły”) lub odpowiedzi wskazujących na zależności przypadkowe („wybrałem go, ponieważ siedzi obok mnie..., ponieważ jeździ tym samym autobusem co ja”)^,7. Dlatego też — jak twierdzi G. Bastin — należałoby szukać uzasadnień wyborów dokonanych przez dzieci i młodzież raczej w drodze innych metod badań, np. za pomocą kwestionariuszy i rozmów przeprowadzanych z nimi oraz ich nauczycielami, rodzicami, rówieśnikami. Ale i one nie są pozbawione trudności¹⁸. Niemniej jednak mogą dostarczyć dodatkowych cennych informacji i to nie tylko odnośnie do uzasadnień wyborów lub ocen, lecz także na temat panującej atmosfery w grupie, wyłaniających się w niej i istniejących już podgrup, zachodzących zmian w strukturze stosunków interpersonalnych itp.

Warto również przy stosowaniu techniki socjometrycznej, pamiętać, aby nie zadowalać się jednym tylko ich rodzajem, jakkolwiek wyniki ich — jak wiemy — są bardzo stałe. Każdy z nich jednak przedstawia nieco inny aspekt badanego zagadnienia. Poza tym odwoływanie się do różnych technik socjometrycznych urozmaica tok badawczy, wyzwalając

¹⁷ G. Bastin, Statut social, op. cit., s. 95 i nast. *• Ibidem, s. 83 - 97.

skuteczniej motywację u osób badanych dla bardziej szczerych i samorzutnych ich wypowiedzi.

Badania socjometryczne bez względu na rodzaj zastosowanej techniki najlepiej przeprowadzić przy stuprocentowej obecności członków grupy. Jeśli natomiast zdarza się, że niektóre osoby są nieobecne podczas badań, warto przeprowadzić je z nimi oddzielnie, lecz w zasadzie nie później, niż w ciągu tygodnia od momentu przeprowadzenia zasadniczych badań. W przeciwnym razie lepiej całkowicie zrezygnować z odpowiedzi tych osób, a więc nie uwzględniać ich w analizie materiału badań. Możliwe jest to jednak w przypadku badań grupowych tylko wtedy, gdy absencja nie przekracza 10% osób wchodzących w skład badanej grupy.

2. TECHNIKA SOCJOMBTRYCZNA J.L. MORENO

Spośród znanych technik socjometrycznych, bardziej wnikliwego opracowania doczekała się technika w ujęciu J. L. Moreno. Polega ona — najogólniej rzecz ujmując ■— na podaniu wszystkim członkom danej grupy starannie przemyślanych i specjalnie sformułowanych uprzednio pytań, dotyczących badanego problemu. W odpowiedzi na każde pytanie osoby badane wymieniają nazwiska członków grupy, którzy — ich zdaniem — spełniają wymagania sugerowane w pytaniu. Tak rozumiana technika so-cjometryczna była dotąd częściej stosowana w porównaniu z pozostałymi technikami tego rodzaju. Stosowano ją i nadal stosuje w wielu dziedzinach, w tym także coraz częściej w zakresie wychowania i nauczania. Technika ta omówiona zostanie poczynając od sposobu i warunków konstruowania testu socjometrycznego oraz przeprowadzania badań przy jego użyciu, a kończąc na podporządkowaniu i analizie danych socjometrycznych.

.    i

a. Konstruowanie testu socjometrycznego

Stawiane osobom badanym pytania podczas badań socjometrycznych w wersji klasycznej nazywane są testem socjometrycznym. Stanowi on konstytutywny składnik techniki socjometrycznej J. L. Moreno. Toteż od prawidłowego jego skonstruowania zależy w dużej mierze powodzenie przeprowadzanych badań socjometrycznych.

Konstruowanie testu socjometrycznego polega głównie na sformułowaniu objętych nim pytań w taki sposób, aby określały one jasno i wyraźnie kryteria wyboru, według których osoby badane byłyby w stanie wymienić nazwiska, pożądane z punktu widzenia celów podjętych badań socjometrycznych. Tak więc wyrażone w pytaniach kryteria określają bliżej badany wymiar, czyli to, co w założeniu oczekuje się w odpowiedzi na postawione pytanie.

%