IMGw27

dziej oczywiste. Badacz — nie zdając sobie z tego sprawy — nadaje zwerbalizowanej dyspozycji behawioralnej charakter bezwarunkowy ²³. Tak np. człowiek, który nam w odpowiedzi na zadane mu pytanie deklaruje, iż zamierza się kształcić, zdaje sobie sprawę z tego, iż zrealizuje to zamierzenie pod warunkiem, iż istnieć będą takie a takie okoliczności, z natury których Zdaje sobie sprawę mniej lub bardziej wyraźnie. Badacz, który go o te dodatkowe warunki nie wypytał, a zapytał jedynie o to, czy zamierza się kształcić w ogóle, usłyszawszy odpowiedź „tak”, wyciągnąć może z niej wadliwy wniosek, iż będzie on kształcił się na pewno, cokolwiek by w jego życiu nie zaszło.

c) Wyróżnić wreszcie można i sytuację trzeciego rodzaju, którą by można wprawdzie potraktować jako podkłasę kategorii drugiej, ale na tyle specyficzną, iż wartą osobnego omówienia. Chodzi mi tu o to, iż każdy cel* ludzkiego działania jest realizowany lub też nie w zależności od tego, czy pojawią się w polu naszego postrzegania czy myślenia cele bardziej odeń atrakcyjne. Tak więc samo stwierdzenie, iż pewien przedmiot czy sytuacja stanowi cel dążeń pewnego człowieka na mocy tego, iż ma on wobec niego postawę o wyraźnie określonym komponencie behawioralnym, nie wystarcza do dostatecznie dokładnych przewidywań ludzkich zachowań. Niezbędna jest tu ponadto znajomość względnej siły Walencji tego przedmiotu, jego miejsca w ogólniej nakreślonym systemie wartości człowieka, którego zachowania chcemy przewidzieć. W szczególności ważne jest tu ustalenie, które z innych przedmiotów czy sytuacji zajmują w tej hierarchii miejsce wyższe od tego przedmiotu, postawa wobec którego interesuje nas w danej chwili.

Nie chodzi tu o uchwycenie wszelkich możliwych celów konkurencyjnych, lecz jedynie takich, których zadziałanie jest mniej lub bardziej prawdopodobne, tj. takich, które mają jakąś szansę pojawienia się w polu postrzegania lub myślenia człowieka, którego postawa ma być punktem wyjścia do przewidywania zachowań wobec przedmiotu postawy. Im trafniej potrafimy określić

*• Por. D. T. Campbell, Social Attitudes and Other Behaińoral Dispo-sitions, w: S. Koch (ed.). Psychologu, a Study of Science, t. VI. Por. także cały zbiór artykułów na ten temat: K. Thomas (ed.), Attitudes and Beha-oiour, Penguin Books 1971.

53