DSC02287

6. Wskaźniki i ich rodzaje

Wskaźnikami posługujemy się niemal codziennie, nie zdając sobie zazwyczaj sprawy w oparciu o co i o jakie kiyteria dokonujemy oceny innych osób, określonych zjawisk, zdarzeń, procesów, rzeczy itp., i w oparciu o jakie kryteria formułujemy takie bądź inne opinie, poglądy, sądy. Często nie zastanawiamy się także, co stanowiło podstawę do stwierdzenia, że dana osoba jest inteligentna, pracowita, sumienna, że inna jest zdolna i bogata, a jeszcze inna złośliwa i leniwa. Podobne subiektywne oceny formułują uczniowie w odniesieniu do nauczycieli, swoich rodziców czy kolegów. Wystawiane im przez nauczyciela oceny, odbierane są nierzadko jako niesprawiedliwe, krzywdzące czy tendencyjne. Niektórzy uczniowie nie przyznają racji nauczycielom nawet wówczas, gdy wystawiona przez nich ocena czy opinia odpowiada poziomowi udzielonej odpowiedzi lub gdy jest adekwatna do postępowania czy zachowania ucznia. Tego rodzaju sytuacje są często źródłem wielu nieporozumień, złośliwości, a niekiedy i błędnych decyzji.

6.1. Pojęcie wskaźników

Przystępując do badań należy przyjąć, że niektóre zjawiska, procesy czy zdarzenia będące przedmiotem badań są trudne do zaobserwowania i stwierdzenia ich obecności, gdyż są ukryte. Chcąc je zbadać zachodzi potrzeba posługiwania się innymi zjawiskami, które dają się zaobserwować, gdyż są dostępne albo bezpośredniemu albo pośredniemu spostrzeganiu. Przykładami własności, których bezpośrednia obserwacja nie jest możliwa, mogą m.in. być motywy postępowania, postawy, poglądy, inteligencja, refleks, zaufanie, szczerość, samodzielność, antypatie, głębokość religijna. Ponieważ właściwości tych nie można bezpośrednio zaobserwować, to w celu potwierdzenia ich występowania badacze usiłują znaleźć takie właściwości, na podstawie których dałoby się stwierdzić fakt ich występowania oraz dokonania ich oceny. Do właściwości przedmiotów mogących służyć za wskaźniki dla właściwości przedmiotów nie dających się zaobserwować, można m.in. zaliczyć: regularność dokonywania wyborów, poziom udzielanych odpowiedzi, sposób zachowania, wygłaszane opinie, poglądy, posiadane przedmioty, zajmowane stanowisko, szybkość reakcji, przynależność do organizacji, stany psychiczne, fizyczne badanych. Np. jeżeli uczniowie rozwiązujący test z matematyki otrzymali za jego rozwiązanie różną liczbę punktów, to nauczyciel na tej podstawie może wyciągnąć wnioski o poziomie wiedzy z matematyki każdego ucznia z osobna. Jeżeli w jakimś kraju przeprowadza się systematycznie wybory do parlamentu, to można na tej podstawie powiedzieć, że jest to jeden ze wskaźników demokracji. Ilość otrzymanych w jakiejś klasie szkolnej przez różnych uczniów

różnej liczby wyborów, stanowić będzie wskaźnik pozycji socjometrycznej poszczególnych uczniów. W podanych przykładach określone zachowanie jest traktowane jako wskaźnik określonego pojęcia teoretycznego, określonego i niewidocznego zjawiska, zdarzenia, procesu.

W pedagogice pojęcie „wskaźnik" jest ściśle określone. Te spośród własności, które łączy jakiś stały związek o charakterze bezwyjątkowej lub statystycznej regularności z pewnymi innymi własnościami nie podlegającymi bezpośredniej obserwacji i które pozwalają stwierdzić obecność jednych własności na podstawie występowania drugich - nazywamy wskaźnikami (i. Kotarbińska, 1957, s. 107). Wskaźnik to pewna właściwość, po której poznajemy, że dane zjawisko wystąpiło.

Wskaźnikiem jakiegoś zjawiska „Z” nazywać będziemy takie zjawisko „W”, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bez wyjątkowy lab z określonym czy choćby z większym od przeciętnego prawdopodobieństwem) stwierdzić, ii zaszło zjawisko „Z” (S. Nowak, 1965, s. 247).

Można powiedzieć, że wskaźnik to pewna właściwość, pewien fakt, zdarzenie, stan czy proces, który daje się zaobserwować i na podstawie którego poznajemy, że występuje dane zjawisko lub interesująca nas cecha. Np. mogą nimi być: wypieki na twarzy, trzęsące się ręce, rodzaj udzielanych odpowiedzi, posiadane dobra materialne, określone zachowanie, wygłaszane poglądy. Te obserwowalne właściwości odnoszące się do zjawisk, które nie są obserwowalne, jak np. postawa uczniów, poziom wiedzy, inteligencja, zamożność, zdenerwowanie, złość, pilność, przynależność organizacyjna są wskaźnikami.

Każdy wskaźnik, aby mógł pełnić swoją funkcję, musi być zjawiskiem ob-serwowalnym, podczas gdy zjawisko wskazywane jest nieobserwowalne, choć może być obserwowalne.

Istotnym warunkiem bycia wskaźnikiem jest zachodzenie związku między właściwością zjawiska stanowiącego wskaźnik a właściwością przez ten wskaźnik wskazywaną tj. indicatum. Stosunek łączący wskaźnik z właściwością wskazywaną może być różny. Może on mieć charakter związku umownego lub rzeczowego (T. Pawłowski, 1977, s. 196-202).

W przypadku związku umownego relacja między wskaźnikiem a właściwością wskazywaną oparta jest na konwencji terminologicznej, tzn. że dobór

67