WSP J POLM68

Właściwości nowomowy

175

czenia ■wartościom obejmuje nie tylko idiomatyczne formuły (woda na młyn działa w nowomowie zawsze na korzyść wroga), ale także różnego typu wyrażenia, które w normalnych użyciach mogą być wolne od wszelkich waloryzacji ideologicznych, politycznych czy moralnych (np. liberalizm w no-womowie funkcjonuje nie jako nazwa konkretnej koncepcji politycznej i ekonomicznej, ale jako negatywne określenie trudnej do sprecyzowania postawy; stąd obiegow^ra formuła niesłuszny liberalizm). Dominacja wartości nad znaczeniem prowadzi do swoistej luźnej semantyki, ważne jest bowiem nie to, by słowo uzyskało precyzyjny sens, ale by było jak najlepszym przewodnikiem arbitralnie narzuconej wartości, często niezgodnej z tradycją kulturalno-językową.

2.    Nowomowa stanowi połączenie elementów pragmatycznych i rytualnych. Występowanie względów pragmatycznych jest oczywiste, skoro nowomowa - jako język totalitarnej władzy - jest podstawowym środkiem uprawianej przez nią propagandy. Nie zajmują one jednak nigdy pozycji wyłącznej, pragmatyczność jest bowiem ograniczona przez rytualność; czegoś powiedzieć nie można, choć w danej sytuacji byłoby to pragmatycznie umotywowane, a więc skuteczne, bo do takiego sformułowania me dopuszczają obowiązujące reguły rytualność i. Pewne typy wypowiedzi (np. przemówienia rocznicowe) wyzbyły się niemal całkowicie motywacji pragmatycznych, stanowiły realizację czystej rytualności. Nieustanne oscylowanie między pragmatyką a rytuałem stanowi jeden z podstawowych wyznaczników nowomowy. Respektowanie zasad komunistycznego decorum obowiązywało także wówczas, gdy ze względów pragmatycznych było niewskazane; np. w latach sześćdziesiątych do przemówień o wyraźnym nachyleniu nacjonalistycznym, adresowanych do publiczności krajowej, wprowadzano obowiązujące ze względu na rytuał uwagi o internacjonalizmie, czyli wierności ZSRR.

3.    W nowomowie odgrywa wielką rolę żywioł m a gi czno ści. Zadaniem języka nie jest opisywanie czy poznawanie rzeczywistości, ale jej swoiste tworzenie w słowie, tak by była zgodna z założeniami ideologicznymi i obowiązującymi w⁷ danej chwili tezami propagandy. W konsekwencji zaciera się granica między sprawozdaniami czy opisami a postulatami; o tym, co pożądane, mówi się tak, jakby było elementem rzeczywistości (np. „partia przewodnią siłą narodu”) - zalecane staje się realnym. Następstwem tej podsta-wowej tendencji jest sloganowość. Slogan nie stanowi tutaj epifenomenu, należy do samej istoty' nowomowy. Slogany w rodzaju Polska Ludowa ukoronowaniem dziejów naszego narodu tworzyć miały pewien świat obowiązujący; ich stosunek do realności stawał się nieistotny.

4.    Niezwykle doniosłe w nowomowie są decyzje arbitralne, co wynika z faktu, że jest ona narzędziem w rękach autorytarnej władzy, która niemal bez ograniczeń może decydować o tym, jakich słów używać nie nale-