Wstyd i przemo0012

22 Wstyd i przemoc

—    nawet wobec całkowicie bezbronnej ofiary — nie można zredukować do patosu, albowiem tragedia przemocy dotyka nie tylko ofiar, ale także ich prześladowców czy oprawców. Jeśli mamy zrozumieć przemoc i nauczyć się jej zapobiegać, to musimy dostrzec, że ludzkie sprawstwo czy działanie nie jest tylko indywidualne, ale również — nieuchronnie — społeczne, rodzinne, instytucjonalne. Każdy z nas jest nierozwiązalnie połączony takimi lub innymi stosunkami z innymi ludźmi. A zatem wszystkie ludzkie działania (nawet akty jednostek) uwikłane są w sieć tych połączeń. Zrozumienie tego ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia genezy aktów przemocy oraz strategii, które mogą pomóc w zapobieganiu im. Cała opowieść o przemocy obejmuje w sposób nieunikniony życie jej sprawców, a z chwilą gdy to zrozumiemy, wkraczamy na obszar tragedii.

Studia nad przemocą, podobnie jak studia nad tragedią, pozwalają zrozumieć, że wszystkie utwory tragiczne opowiadają

0    przemocy, że przemoc jest tym, co odtwarzają i przedstawiają, co stanowi w nich przedmiot zastanowienia i medytacji, z powodu czego wzbudzają smutek, współczucie i litość od czasów, kiedy dwa i pół tysiąca lat temu wyłoniły się z rytuałów religijnych.

Natomiast moralitet różni się zarówno od patosu, jak i od tragedii. Moralitet sprowadza tę kwestię do przeciwstawienia niewinności winie („dobrych” ludzi „złym”). Jest to uproszczenie

1    ujęcie całej złożonej natury ludzkich charakterów, postaw i poczynań w gotowe kategorie moralne dobra i zła. Te trzy tryby

—    patos, tragedia i moralitet — będą pojawiały się w różnych miejscach naszej dyskusji jako postawy wobec przemocy i sposoby podchodzenia do szukania rozwiązań.

Kiedy po raz pierwszy zostałem powołany przez sąd jako biegły psychiatra do wydania opinii o stanie psychicznym mężczyzn, których wówczas leczyłem, w chwili dopuszczenia się przez nich brutalnego przestępstwa z użyciem przemocy, było jasne, że głównym celem przewodu sądowego jest odróżnienie niewinnych od winnych oraz winnych od „umysłowo chorych”, przy czym tych ostatnich uznaje się za niewinnych ze względu nu ich niepoczytalność, co znaczy, że nie są oni w stanie określić Bfuniaru popełnienia przestępstwa. Moja rola polegała na dopo-nmżcniu sądowi w decydowaniu, czy dany oskarżony należy do l«»l drugiej grupy. Zdarzały się takie dni, że miałem uczucie, juk by uczestniczenie w procesie karnym było równoznaczne ze vii a lezieniem się w środku moralitetu albo w sferze tragedii palni ycznej. Oczywiście cała ta praca systemu sprawiedliwości jest konieczna, a udział psychiatry jest integralnym elementem tego procesu, ale uznanie kogoś winnym wymaga od sędziego wydaniu wartościującego sądu moralnego, że oskarżony ma zły umysł, mens rea. A to nie pomaga nam w psychologicznym zrozumieniu oskarżonego, w zrozumieniu przyczyny aktu przemo-••y. i zresztą z samego założenia nie temu ma służyć.

Podobną opinię wyrazić można o prawnym pojęciu niepoczy-tnlności. Jeśli naszym celem jest zrozumienie psychologiczne przyczyn zachowań sprawcy przestępstwa z użyciem przemocy, lo jedynym skutkiem utrzymania się prawnego pojęcia niepo-r/ytalności jest skuteczne zredukowanie osoby brutalnej do stanu (nie)osobowości, w którym niezdolna jest ona do dokonywania osądów moralnych, osobistych i ponoszenia za cokolwiek odpowiedzialności. W konsekwencji, osoba niepoczytalna staje się w sferze prawnej bierną ofiarą choroby mózgu, albowiem jej zachowanie znajduje się poza jej kontrolą i jest w związku z tym niedorzeczne, bezsensowne, nieprzewidywalne i niezrozumiałe. Żadne z tych rozróżnień nie prowadzi do psychologicznego zrozumienia znaczenia, jakie akt przemocy ma dla osoby, która się go dopuszcza, to znaczy dla zrozumienia jego przyczyny.

Biorąc pod uwagę fakt, że myślenie naszego społeczeństwa (i systemu prawnego) o przemocy ograniczone jest alternatywnymi ramami interpretacji — moralitetu i fatum — nie można się dziwić, że mamy skłonność do reagowania na otaczającą nas przemoc mieszaniną fatalizmu, apatii, frustracji i surowości wyrażającej się domaganiem się i wymierzaniem jak najsurowszych kar. Ograniczona tymi sposobami myślenia reakcja społeczna koncentruje się na karaniu sprawców brutalnych przestępstw po dopuszczeniu się przez nich aktów przemocy albo na