Wstyd i przemo0046

90 Wstyd i przemoc

wyrazić żal i skruchę z powodu zabicia córki, użalał się nad sobą i swoim zmarnowanym życiem, przerwał nagle i oskarżył sędziego o to, że się z niego śmieje. Sędzia odparł, że nie śmiał się, lecz był zaskoczony i zdumiony tym, co mówi oskarżony¹⁷.

Z mojego doświadczenia wynika, że głównymi czynnikami popychającymi do przemocy są następujące cechy osobowości: lęk przed wstydem, kpinami i ośmieszeniem oraz przemożna potrzeba powstrzymania innych przed śmiechem poprzez zmuszanie ich do płaczu.

Kryminolog Jack Katz¹⁸ bynajmniej nie przesadza, kiedy pisze, że zdaniem morderców, popełniając zbrodnię, wymierzają oni sprawiedliwość czy też dokonują „usprawiedliwionego zabójstwa”. Powracają oni po prostu do behawioralnej genezy rytualnych zabójstw, składania ofiar z ludzi, toteż by ich zrozumieć, musimy zrozumieć też tę genezę.

Celem rytuału u zwierząt i u ludzi jest zakomunikowanie za pomocą zachowania, nie słów, pewnej „myśli”. Dwoma podstawowymi cechami zachowań rytualnych (a nasza rozmowa o tym morderstwie jest bezcelowa, jeśli nie potraktujemy go jako rytuału) są według Waltera Burkerta:

powtarzanie i teatralna przesada. Bowiem te zasadniczo niezmienne schematy nic przekazują wielu informacji, lecz tylko jedną. Ta pojedyncza informacja uważana jest za tak ważną, że wzmacnia się ją ciągłym powtarzaniem [i teatralną przesadą), po to, by uniknąć niezrozumienia I...]¹⁹

Trudno byłoby silniej oddać tę „teatralną przesadę”, niż zrobił to Ross L. A poza tym morderca zajął się również „powtarzaniem” — nie wystarczyło mu wyłupienie oczu ofierze rytualnego mordu; musiał też zniszczyć jej język po to, by zakomunikować swoje przesłanie tak jasno, żeby nikt nie miał co do niego żadnych wątpliwości. „Pojedynczą informację”, którą chciał w ten sposób przekazać, można tak oto wyrazić słowami: „Nie jestem wymoczkiem, cwelem ani cipą”, chociaż samo to zdanie można też dowolnie sparafrazować, na przykład: „Nie jestem zhańbiony”, „Nie jestem okryty wstydem”, „Inni nie mogą mnie napełnić wstydem, za to ja mogę ich okryć wstydem”, i tak dalej.

Jednak w celu pełnego zilustrowania tych tez musimy opisać zachowanie mordercy, który przewyższył nawet Rossa L. — zarówno pod względem psychopatologii, jak i skali przemocy. Jośli jego zachowanie jest jeszcze lepszym przykładem symbolicznego charakteru aktu przemocy, to jest tak zapewne dlatego, że człowiek ten był nie tylko brutalny i gwałtowny, ale cierpiał również na psychozę.

Przypadek Dennisa X.

Kiedy Dennis X. miał dziewiętnaście lat, rozwinęła się u niego „mania wielkości” — uwierzył, że jest Bogiem. Przez następnych trzynaście lat, jeśli nie był akurat w zakładzie dla psychicznie chorych, narkotyzował się, paląc marihuanę albo biorąc USD, albo upijał się i wyprawiał na eskapady seksualne (zwykli* z mężczyznami), po czym czuł wielki wstyd, miewał nawroty psychozy, wpadał w „panikę homoseksualną”, stawał się pobudzony i agresywny, był zatrzymywany przez policję i znowu odstawiany do szpitala psychiatrycznego. W rezultacie, z obawy, że nie będzie się w stanie oprzeć powtórzeniu tego cyklu, zaczął spędzać większość czasu w domu, przesiadując w piżamie. Opiekowała się nim matka (i siostra, kiedy była w domu). Kiedy czuł się „pozbawiony oparcia”, co zdarzało się zawsze, gdy matka krytykowała go, martwiła się, że nie potrafi ■urn zadbać o siebie albo starała się skłonić go do większej aktywności i niezależności, powracała, i to w ostrej formie, psychoza. W takich razach nachodziły go iluzje wielkości, twierdził k uporem, że jest Bogiem i że jeśli ludzie nie będą w niego wierzyć, to spowoduje trzęsienia ziemi i inne kataklizmy, zetrze z powierzchni ziemi całą ludzkość i wtrąci ją na wieczność do piekła. Czasami utrzymywał dla odmiany, że jest jakąś znana postacią historyczną — Aleksandrem Wielkim czy Juliu--§iu*m Cezarem — i że wielokrotnie odradzał się w różnych wc ieleniach. Z reguły jednakże uspokajał się, gdy jego opiekunowie — w domu czy w szpitalu — wydawali się nie zwracać Mwugi na jego brak aktywności i zależność od nich i nie krytykowali go, ale po prostu zajmowali się nim troskliwie, nie żądane nic w zamian.