002 tif

222 JĘZYK POLSKI LXVIII 4—5

Charakteryzując elementy stylu urzędowego w Ortylach magdeburskich, opisując stylistyczne bogactwo owych dokumentów, chcemy właśnie choć w części pokazać to, że najważniej^JŁomtanty interesującego nas styla.ntotał-towały się w XY-wiecznych, tłumaczeniach tekstów urzędowych na język polski^{1 2 3}).

Warto zwrócić uwagę na istnienie już w dobie, staropolskiej dużego zróżs nietmama „tekstów urzędnwyęh. Autorzy Chrestomatii staropolskiej wymieniają: statuty i zbiory norm prawnych (przekłady statutów ziemskich, Ortyle magdeburskie), roty sądowe i formu^ przysiąg urzędowych *), a nie są to z pewnością wszystkie odmiany piśmiennictwa urzędowego.

Przedstawiany artykuł ma być, w zamierzeniu autorki, propozycją sposobu opisywania tekstów reprezentujących styl urzędowy i próbą wstępnej charakterystyki funkcjonowania wybranych elementów tego stylu w Ortylach, magdeburskich.

Podstawę naszych analiz stanowi koncepcja stylu zaproponowana w jed-| nej z prac J. Bartmihskiego. Styl jest pojmowany przez wspomnianego badacza \ jako

ponadtekstowa struktura znakowa, w której stroną znaczoną (signifió) są uporządkowane w pewien sposób wartości, a stroną znaczącą (signifiant), czyli i eksponentami tekstowymi tych wartości, są elementy języka przynależne do róż-! nych poziomów jego struktury⁴).

Niełatwo jest podać pełny zestaw wartości stylu urzędowego, zestaw, który miałby odtworzyć zakładany w tekstach urzędowych punkt widzenia, intencje nadawcy i przyjęte w pismach urzędowych zasady stylistyczne. Proponujemy zatem następujące ujęcie wartości stylu urzędowego (choć z pewnością nie jest to precyzyjny i wyczerpujący opis zagadnienia):

jclguZeujKy . i-u    t

(5) okroślaMo relacji międzyludzkich i zasad współżycia członków danej społeczności jako najważniejszy cel działalności urzędowej,

^2) oddziaływanie na wolę odbiorcy i sterowanie jego działaniem, stąd normatywność tekstów, ,

*Ę) brak uzasadnień postulowanego sposobu zachowania się osoby poddanej oddziaływaniu⁵),

f&j troska o eliminowanie możliwości różnych interpretacji tekstów, o precyzję wysłowienia,

f&j istnienie formalnej (bezosobowej) więzi między uczestnikami sytuacji komunikacyjnej, w której funkcjonują teksty urzędowe^{6 7}),

{6^| projektowanie modelowych sytuacji prawnych i regulowanie pożądanych z punktu widzenia nadawcy realizacji tych modeli ®).

Sfera wykładników stylu urzędowego rysuje się znacznie jaśniej i pewniej, gdyż była wielokrotnie przedmiotem opisu. Uwadze badaczy narzucało się przede wszystkim istnienie specjalnego słownictwa obejmującego nazwy gatunków tekstów urzędowych i ieh części, słownictwo zawodowe, np. dotyczące prawa i jego różnych dziedzin, czy związane z administracją, słownictwo oficjalne o zakresie zawężonym do stylu urzędowego. Dużą częstość występowania ma także leksyka związana z normatywnością tekstów urzędowych, a zwłaszcza prawnych⁸). Formalny charakter więzi między nadawcami a odbiorcami tekstów staje się przyczyną eliminowania z nich zdrobnień, kolokwializmów, zwrotów grzecznościowych i ograniczania frekwencji wyrazów nacechowanych emocjonalnie⁹). Analogiczne uwarunkowania ma obecność form nieosobowych ■czasownika. Ponieważ teksty urzędowe są «narzędziami oddziaływań stanowczych)) — jak pisze T. Gizbert-Studnicki, nie zawierają wyrazów i konstrukcji \skladniowycb pełniących rolę wykładników relacji uzasadniania. Z normatywno-ścią i dążeniem do precyzji wiąże się wprowadzanie formuł językowych. Jako eksponenty tych wartości występują także niektóre konstrukcje składniowe: zdania warunkowe, powtórzenia i szeregi określeń, rozbudowane zdania po-

1

języka polskiego, Wrocław 1979, s. 101.—-2. Istnienie, tego stylu jako jednej z odmian stylów użytkowych w XV w. przyjmuje T. Skubalanka, por. Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Warszawa 1984, s. 18, gdzie jest umieszczony schemat odmian polszczyzny. Charakteryzując pierwociny stylu urzędowego autorka pisze przede wszystkim o slowniotwie urzędowym i formułach (s. 181—2). Por. też uwagi o składni na s. 183.

2

)    Jako czas powstania języka prawniczego (ściśle mówiąc terminologii prawniczej) figuruje W opracowaniach druga połowa XVI w. Por. K. Estreicher, Kultura prawnicza w Polsce XVI w., [W:] Kultura staropolska, Kraków 1932, s. 110; O prawniczej terminologii w XV w. pisze S- Urbańczyk, o.c., s. 88—9.

3

)    W. Wydra, W. K. -Rzepka, Cbrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543,

Wrocław 1984. W opracowaniu J. Łosia: Początki piśmiennictwa polskiego (przegląd ^; zabytków, językowych), Lwów 1922, s, 273—301 zostały wymienione; foty przysiąg; akty, np. -wyrok wojewody lwowskiego, mandat królewski w sprawi© postępowania Władz przy zaciągu żołnierza najemnego; statuty; ortyle i prawo magdeburskie.    ,

4

)    J. Bartmiński, Derywacja stylu, [W:] Pojęcie dorywacji W lingwistyce, Lublin 1981, s. 33.

5

) Wspomnianą cechę przypisuje się tekstom urzędowym (w szczególności prawnym) ze względu na to, że są one narzędziami oddziaływań stanowczych. Por. K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1974, s. 153; T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, ZNUJ, Praco z nauk politycznych, z. 26, 1986, s. 59. ■

6

') Por. T. Gizbert-Studnicki, o.c., s. 49 i 56.

7

*) Por. na ten temat uwagę J. Bartmińskiego, o.c., s. 40: «styl urzędowo-prawny ma nastawienio normatywne, a więc regulujące, projektujące określone stany rzeczy*. P. Miko umieszcza. wśród kategorii decydujących o odrębności stylu urzędowego in-■struinentalność, obrazowość, (którą rozumie jako nastawienie na przedstawianie rzeczywistości) i abstrakcyjność. Por. P. Miko, Test a Styl. K problematiko literarnej komunikacie. Bratislava 1970. Por. też H. Wiśniewska, Polszczyzna potoczna a urzędowa w XVII-Wiecznych księgach lubelskich, SPPS, t. XVI, 1977, s. 120—1, 134.

8

) Por. T. Gizbert-Studnicki, o.c., s. 83.

9

“) T. Gizbert-Studnicki, .o.c., s. 56.