003 tif

224 JĘZYK POLSKI ŁXVIII 4—5

jodynczo o przejrzystej budowie, wypowiedzenia złożone o mało zróżnicowanej szablonowej strukturze¹).

7/a najważniejszy sygnał stylu, a więc cechę ułatwiającą odbiorcy wstępną identyfikację stylu konkretnego tekstu można uznać specjalną kompozycję, realizowaną zresztą, rozmaicie w różnych gatunkach tekstów urzędowych²).

Nie trzeba dodawać, że o istocie wspomnianego stylu decyduje cały zbiór, wiązka# cech typowych, zaś poszczególne wymienione wyżej formy mogą pełnić funkcje eksponentów różnych stylów³).

Już pobieżna lektura XV-wiecznch dokumentów może nas utwierdzić w przekonaniu, że wartości stylu urzędowego realizowały się w nich w pełni. Nie zawsze jednak znajdowały precyzyjną i sugestywną wykładnię w sforze eksponentów. Oto fragment przekładu Statutu wiślickiego Kazimierza Wielkiego w tzw. rękopisie Działyńskich:

O pasieniu świń w cudzem losie: Acz kto świnie w cudz las na żołędź puści kromie wolej, tedy ten, czyj jest las, za pirwy raz ma wziąć jednego wieprza, a za wtóry dwu wieprzu, a za trzeci wszystki świnie zająwszy ma dać naszemu dwora nabliższernu, które s nami na poły ma rozdzielić; a ma znak wyrobić na 'drzewne tamo, gdzie świnie zajął. A gdyby ten, czyje świnie były, rzekł, iżby nie tamo, gdzie znak uczynion, świnie zajął, tedy ton eso zajął, ma sam przysięgą dokonać prawdy ^1B).

Tekst, jak widać, jest napisany z intencją ustalania relacji międzyludzkich (stosunków prawnych), tworzy i narzuca normy projektując określony stan rzeczy zgodny z owymi normami. Sfera wartości stylu znajduje w nim bogate odzwierciedlenie. Sfera eksponentów zaś nie została tak precyzyjnie ujawniona. Zamiast specjalistycznych terminów prawniczych mamy ich potoczne odpowiedniki (parafrazy): ten, czyj jest las, czyli poszkodowany; mak wyrębie na drzewie tamo, gdzie kolnie zajął — w miejscu przestępstwa; ten, czyje świnie były — przestępca, winowajca itd. Słownictwo specjalistyczne jest w analizowanym tekście reprezentowano wyłącznie kończącym go wyrażeniem przysięgą dokonać prawdy. Dążenie do precyzji realizuje się za pomocą wyliczenia i doboru słownictwa określającego różne warianty sytuacji. Chcąc oddziaływać na wolę odbiorcy, nadawca tekstu posługuje się czasownikiem modalnym ma 'powinien’ łączonym z bezokolicznikiem: ma wziąć, ma dać, ma wyrębie, ma dokonać. Jest to w tekstach staropolskich podstawowy sposób konstruowania dyrelttyw. Przywołany tekst rozpoznajemy jako urzędowy, gdyż intencje nadawcy zostały w nim wyraziście przedstawione, chociaż użyte do tego celu formy językowe nie są wyłącznie eksponentami stylu urzędowego⁴).

Główny przedmiot analizy stanowi dla nas najstarsze tłumaczenie na język polski Ortyli magdeburskich. Charakterystyka obejmuje więc-262 teksty różnej długości starannie opracowane pod względem językowym i wydane w transkrypcji i transliteracji przez J. Beczka i W. Twardzika⁵ j. Badacze wspomnianych dokumentów skupiali uwagę przede wszystkim na' opisie ich zależności od niemieckiego pierwowzoru i przedstawieniu najważniejszych cech języka tego zbioru tekstów z uwzględnieniem form^regionalnych. Nieliczne są natomiast wzmianki dotyczące elementów stylu urzędowego, które zostały zawarte we wspomnianych aktach prawnych.

¥ Ortyle to teksty zawierające orzeczenia praw be wydawane przez sąd wyższy prawa magdeburskiego, stanowiące wyjaśnienie wątpliwości przedstawianych przez sądy miast lokowanych na prawie niemieckim. W XIV w. spisywano owe wyroki po łacinie lub po niemiecku. Zachowało się kilka przekazów tekstowych polskiego przekładu Ortyli magdeburskich⁶). Wersja udostępniona w di uku przez J. Beczka i W. Twardzika pochodzi z połowy XV w. Przekład ten powstał, jak piszą autorzy (s. 11), «około 1450 r. we Lwowie lub najbliższej okolicy)) i jest najstarszym tłumaczeniem Ortyli.

Analizowano teksty stanowią jeden ze sposobów realizowania się stylu urzędowego w dokumentach staropolskich. Wyodrębniają się przy tym ostro, wyraziście i "jednoznacznie jako typ wypowiedzi prawnej. Należą do tekstów oficjalnych i wykonawczych w tym sensie, że mają wpływkó na zachowanie swoich bezpośrednich odbiorców, a -więc. sędziów miejskich, ale programują także reakcje Stroń procesu. Ich zadaniem jest nie tylko kreowanie modelowych sytuacji prawnych, lecz przede wszystkim rozstrzyganie o tym, jak w świetle ogólniejszych zasad prawu magdeburskiego ma być rozwiązana konkretna sprawa.

Ponieważ jednak w poszczególnych tekstach przedstawia się z reguły sytuacje wymagające regulacji prawnej, opisane w obrazach rodzajowych, więc elementy stylu urzędowego, na których skupiamy uwagę, sąsiadują w nich ze składnikami innych stylów. Spośród cech umożliwiających wstępną identyfikację stylu analizowanych dokumentów najważniejszą wydaje się ich kompozycja. Typowy orty! składa się z dwóch części. W każdej z nich wyodrębniają się trzy paralelnie ułożone człony. Można to więc, ująć.w następujący sposób:

1

)    Zagadnienie wymaga szczegółowych badań. Dla polskiego stylu urzędowego charakterystyczno są zapożyczenia w sferze składni. Por. D. Buttler, o.c., s. 471; T. Majerska, Z historii polskiego języka kancelaryjnego. Uwagi o składni, Port! 1908, z. 6, s. 313, i inni.

2

)    Por. J. Bartmiński, o.c., s. 43.

3

)    T. Slcubalanka, o.c., s. 11.

^u) Chrestomatia staropolska..., s. 172—3.

4

“) Istnienie analogicznych uwarunkowań dla innych stylów sygnalizuje za L. Pe-trażyckim J. Bartmiiiski., o.c., s. 46—7.

5

”) Najstarsze staropolskie tłumaczenie Ortyli magdeburskich według rękopisu nr 50 Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Oprać. J. Roczek, W. Twar-dzik, oz. 2. Wrocław 1972. Z tego wydawnictwa pochodzą wszystkie cytaty z ortyli.

6

^ls) Najstarsze .staropolskie tłumaczenie, Ortyli magdeburskich, g. 11—.9.