004 tif

226

JĘZYK POLSKI

LXVIII 4—5

• * część I Zapytanie o «prawo» w danej kwestii;

człon A Formuła wstępna (określana dalej, jako formuła A); człon B Przytoczone (może dosłownie) pytanie z opisem sprawy; człon O Formuła końcowa (określana dalej jako formuła O);

* część II Odpowiedź na zapytanie (właściwy ortyl); człon Aj Formuła wstępna (formuła Aj); człon Bj Rozstrzygnięcie (orzeczenie sądu); człon Cj Formuła końcowa (formuła Oj).

Spróbujmy pokazać realizację owego schematu w jednym z .tekstów:

Część I, człon A: Pytaliście nas o prawo tymi słowy:

człon B: Jeden poczesny człowiek, nasz mieszczanin, umarł a zostawił swą prawą dziewkę i brata rodzonego. To dwoje przyszłe! przed nas w gąjńy sąd i pytali nas, kto z nich ma wziąć tego umarłego zbroję i jego jemu przykrojone odzienie; a gdyby u tej dziewki były dzieci, synowie mają-li takie dobre prawo ku pTze-rzeeżonej zbroi i ku odzieniu, albo brat tego umarłego, człon C czy co jest prawo?

Część II, człon Aj: Pa to my przysiężnicy s Majdburku mówimy prawo: człon Bi Tego umarłego człowieka zbroję, to jest harnasz, jako jest kłobuczek, pancerz, połpłacie, szczyt, tarczę, miecz, jego lepszy-koń osiodłany i jego powszednie odzienie ma wziąć brat tego umarłego, a dzieci tego umarłego, dziewki, synowie, niżadne prawo ku przerzeczonym rzeezam mają człon Ci podług prawa prawego.

> i-

Powtarzalność przedstawionego, układu kompozycyjnego i obecność formuł uznajemy za bardzo istotny wyróżnik stylu opisywanych tekstów. Z ustaleń ,T. Bartmińskiego wiemy, żo do ważnych właściwości formuły należy określo-ność miejsca w linearnym rozczłonkowaniu tekstu i istnienie wzorca, którego konkretyzacjami są poszczególne formuły¹⁹). W jednej z najnowszych swoich prac autor definiuje formuły jako «ustabilizowane połączenia semantyczne mające swoją stałą postać formalną))²⁰),

Przejdźmy do bliższego przedstawienia formuł charakterystycznych dla Ortyli magdeburskich.

Formuła A ma zwykle postać zdania: Pytaliście nas o prawo tymi słowy.. W wersji pełnej pojawia się ona 19 razy, co stanowi 20% zapisów. Wielokrotnie spotyka się ową formułę w redakcji zmodyfikowanej, która może być rezultatom:

a)    wymiany składnika, np. tymi zamienione na takimi;

b)    rozszerzenia formuły o nowe składniki, np.: Palej pytaliście nas o prawo tymi słowy, Pytaliście nas też o prawo tymi słowy,

'•) J. Bartmiński, O derywacji stylistycznej. Gwara ludowa w*funkcji języka iirl.yitl.ycznogo, Lublin 1977, s. 67—8.

") .1. Ilnrlniiński, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki (I), [W:] Z problemów fra-niiiilinr.il poliiliioj i słowiańskiej, t. 3, Wrocław 1985, s. 52. .

LXVHI 4—5    JĘZYK POLSKI

....... ...........................- ■ ' ■■

c)    skrócenia formuły. Eóżne są przy tym stopnie eliptycznoścl: Pyta nas też o prawo, Dały pytaliście nasj Pytaliście nas. Najczęściej (33 razy) po« jawia się forma zredukowana do inicjalnego wyrazu dalej;

d)    zmiany szyku składników. Jest' to proces obserwowany sporadycznie, potwierdzony jednostkowym zapisem w postaci zdania: Pytaliście nas o prawo słowy tymi. Opisywana formuła w wersji podstawowej i przedstawionych wyżej wariantach pojawiła się 95 razy. Analizowane teksty zawierają ponadto 17 zapisów, stanowiących wynik przekształceń nieregularnych, związanych z opuszczeniem jednych składników i jednoczesną wymianą innych, np.: Dalej pytaliście nas o wszelkie winy, Teżeście nas pytali o zapłatę, o chromotę; Dalej pytaliście nas o ortel, coż wyrzekł wasz przysiężnik, a poczyna się tako itd. Formuła A występuje w 112 tekstach, co stanowi 42% wszystkich analizowanych orzeczeń sądu magdeburskiego. Wersję podstawową i redakcjo wynikające z regularnych jej przekształceń zawiera 32% tekstów.

Formuła A_x stanowiąca początek orzeczenia sądu pojawia się najczęściej w postaci następującego zdania: Na to my przysiężnicy z Majdburku mówimy prawo. Można, jak się wydaje, mówić o dużym stopniu jej stabilizacji, gdyż wersja podstawowa (36 użyć) stanowi 56% uwzględnionych w ortylach formuł tego typu, przekształcenia zaś mają bardzo regularny charakter. Owe modyfikacje dadzą się sprowadzić do następujących zjawisk:

a)    rozszerzenie formuły. Pojayiło się tylko raz: Na to my przysiężnicy

z Majdburku odpowiadamy i prawo mówimy,    ł -

b)    zmiana szyku. Przekształcenie najczęstsze (18 przykładów), z reguły realizowane w zapisach typu: Na to my przysiężnicy prawo mówimy s Majdburku, My przysiężnicy z. Majdburku mówimy na to prawo-,

c)    opuszczenie składników. Pojawiło się w tekstach zaledwie 6 takich realizacji: Na to mówimy przysiężnicy z Mfljdburku, Na to my przysiężnicy mówimy prawo, Na to mówimy prawo itd. Jedynym przykładom nieregularnej realizacji wspomnianej formuły jest zapis: Mili przyjaciele o tym'tako umiemy wam powiedaó. Formuła A_t pojawiła się w 62 tekstach, co stanowi 23% całego zbioru.

Formuła O kończąca opis sprawy pojawia się jako samodzielne pytanie lub pytanie związane z kontekstem spójnikami alternatywnymi. Dragą z wymienionych realizacji uznajemy za podstawową, mimo różnic w wypełnieniu leksykalnym' poszczególnych przekazów. Spotykamy zatem w tekstach Ortyli magdeburskich następujące zapisy owej formuły:

a) albo co o to jest za prawo (31 razy) z modyfikacjami typu: albo co o to | jest prawo podług prawa (13 razy), albo-li co o to jest prawo i podobne;

| ■    \b) albo co jest prawo (17 razy) z modyfikacjami: albo co jest prawo podług

| prawa (8 razy), albo co jest prawo z prawa (5 razy) i podobnymi;

I    c) albo co jest z prawa (2 razy), albo,co jest z prawa prawego (2 razy).

I    Biorąc pod uwagę dane liczbowe należałoby redakcję pierwszą uznać, za