100!68

163 TADEUSZ KOWZAN

jc pscudo-Ncwtona dzięki typowej XVII-wicczncj peruce; w tym wypadku charakteryzacja gra rolę całkiem podrzędny. Podobnie, mając przed sobą grupę konspiratorów, po ostrzyżonej głowie rozpozna widz bohatera, który właśnie zbiegł z więzienia.

jryzura może sygnalizować przynależność do tci lub innei epoki, strefy geograficznej czy kulturowej, klasy społecznej (dworzanie, mieszczanie, służba i wieśniacy w komedii Molićre‘a), może być znakiem pokolenia przeciwstawiającego się tradycjom ojców (fin dc sieclc'owy dekadent czy współczesny długowłosy).„Wartość znaczeniowa fryzury tkwi nic tylko w jej stylu czy w wariantach historycznych i społecznych, ale także w stanic jej utrzymania; nieład włosów miewa różny walor zależnie od kontckstu.scmiologiczncgo (znak niedawnego przebudzenia, bójki, sceny miłosnej). Wśród znaków komunikowanych poprzez uczesanie niektóre są w życiu znakami.naturalnymi.i dopiero w teatrze uzyskują charakter znaków sztiKznychj inne natomiast (np. peruki), juz-w życiu są znakami sztucznymi, a zastosowane w teatrze stają się znakami drugiego lub trzeciego stopnia. Ńie sposób tu pominąć roli scmiologicznei.-inka spelniaia wnsv i uroda - jako niezbędne uzupełnienie fryzury (znak epoki lub postaci historycznej) czy też jako samodzielny element znaczeniowy.

£[. Kostium!

W teatrze ..habit.czynLnmicha". .Kostium przeistacza aktora X czy statystę Y w maharadżę lub żebraka, w marynarza łub rzymskiego patrycjusza, w kucharza lub kata. Już w życiu jjbióuesiJiośnikiem.znaków sztucznych różnorakiego rodzaju. W teatrzc .icst on najbardziej .konwencjonalnym, najbardziej rzucającym* się w oczy sposobem prezentacji postaci. Realistyczny czy stylizowany kostium oznaczać moźcjIećTwick, zawód, narodowość,.religic. szczególna pozycję hicrnrchicz-n| (król, papież, generał), a niekiedy określa konkretną postać historyczną. W ramach każdej z tych kategorii, a także poza nimi, kostium_możc.wyrażać wiele różnych odcieni, jak:,sytuacją materialna danej postaci, ici gusry. niektóre cechy jej charakteru.. Rola scmiologiczna kostiumu wykracza często poza osobę jego nosi-ciela; strój bywa znakiem klimatu (kask tropikalny) lub epoki, pory roku (futro) lub pogody (kalosze)_t miejsca akcji (strój wysokogórski) czy nawet pory dnia. Ma się rozumieć, że kostium odpowiada zazwyczaj wielu okolicznościom na raz i najczęściej sprzężony jest ze znakami innych systemów. W wypadku, gdy w»artość znaczeniowa kostiumu skupia się w jcdnym rylko charakterystycznym elemencie, jego rola scmiologiczna jcstTcszcżcTwrdzićj umowna; nsTprzykind trzej panowie w typowych nakryciach głowy: czapka w szeroką kratę = Anglik, beret = Francuz, papacha = Rosjanin. W niektórych tradycjach teatralnych (Daleki Wschód, Indie, commcdin dcIFarte) kostium, skostniały w wiekowych konwencjach, jtjiLsję, podobnie jak maska, znaTciem^okrcśloncgo typu postaci, powtarzającego się prawie niezmiennie ze sztuki na sztukę, z epoki n;Fcpokę.~'................ -■»

Należy podkreślić, że znaki kostiumu, podobnie zresztą jak znaki mimiki, cha' raktcryzacji czy fryzury, mogą działać na opak: zdarza się, że strój służy do ukrycia prawdziwej płci, rzeczywistej pozycji społecznej, faktycznego zawodu. Tkwi w tym cały problem „przebrania” teatralnego. Jako znak czy raczej antyznak płci, kostium służący za przebranie spełnia"różną rolę w zależności od tego, czy maskuje płeć postaci scenicznej (Viola w Wieczorze Trzech Króli), czy też kryje płeć aktora (w wypadku, gdy role męskie i kobiece grane są wyłącznic przez mężczyzn lub wyłącznie przez kobiety).

S. Rekwizyt

Mm

2 wielu względów rekwizyty stanowią samodzielny system znaków. W naszej klasyfikacji najwłaściwsze miejsce znajdzie ten'syśfćm~rmęcł zy kos 11 u mcm a dekoracją, jako że łączą go z nimi liczne wypadki graniczne. Dowolny element kostiu-mu.możc się stać rekwizytem z chwilą, gdy spełnia rolę niezależną od scrniologićż^r nych funkcji ubioru. Na przykład’łaska jest nieodzownym elementem kostiumu dandysa w komediTMusseta, ale zostawiona przez zapomnienie w buduarze damy serca staje się rekwizytem, i to brzemiennym w skutki. Z drugiej strony trudno czasem ustalić granicę między rekwizytem a dekoracją. W trzeciej sec mer PanifPwT uli samochód liznąć wypada raczej ża rekwizyt, jest on natomiast istotnym elementem dekoracji w pierwszym akcie Knocka. A czymże jest wóz Matki Courage, rekwizytem czy dekoracją?

Każdy właściwie przedmiot istniejący w naturze czy w życiu społecznym mo-,że Łyć uyobrażony na scenie jako rekwizyt.O ile rola rekwizytu ogranicza się do przedstawiania przedmiotu spotykanego w życiu, jest on znakiem sztucznym tego przedmiotu, znakiem pierwszego stopnia. Ale poza tn funkcją elementarną może on informować.ojuicjscu, czasie, inkiciś okoliczności odnoszącej się do postaci (zawód, upodobania, zamiar), j to iest jego znaczenie drugiego sropnia. W gatunkach i tradycjach teatralnych, gdzie silnie zakorzeniona jest konwencja, a znaki są Ściśle skodyfikowane, rozpiętość między znaczeniem pierwszego stopnia a znaczeniem drugiego stopnia danego rekwizytu bywa ogromna; w pewnych przedstawieniach teatru chińskiego chorągiew oznacza cały pułk wojska, a szpicruta w ręku aktora jest znakiem konia (szpicruta wzniesiona = jeździec siedzi w siodle).

W_nicktórych sytuacjachrdewizyt może zyskać wartość scmiologiczną wyższego stopnia. Wypchany ptak, rekwizyt w sztuce Czechowa, jest znakiem pierwszego stopnia świeżo zestrzelonej mewy, zestrzelona mewa to znak drugiego stopnia (lub potocznie mówiąc, symbol) pewnej idei, która jest z kolei znakiem stanu wewnętrznego bohaterów sztuki. Stosując terminologię scmiologiczną powiemy, że element zpnezony (signifie) znaku pierwszego stopnia nakłada się na element znaczący (sjgnifiant). znaku^drugicgo stopnia, element znaczony tego ostatniego nakłada się na element znaczący .znaku trzeciego stopnia itd. Zwykły rekwizyt, prze-chodząc przez stadia pośrednie, staje się znakiem myśli przewodniej utworu.