104D90

(wino)¹. Z języka polskiego można tn przytoczyć fcafcfe wy^ jak np.: persf/nalny, elektryczny, futerkr/we_f grzybowa, których ^ tośó jako nazw jest w pełni zrozumiała i nie wymaga dopow^^ nia rzeczowników: referent, pociąg, zwierz#&i zwpa.

Elipsa rzeczownika jako jeden z elementów substantywiżacj przymiotnika jest zjawiskiem masowym i bardzo popnlar&yrA Spotykamy się z nim na każdym prawie kroku. Kp. na dw stoi gotowy do odjazdn pociąg. Spóźniony podróżny biegnie zdy szany i woła: — „Czy to do Szklarskiej?¹. Wszyscy rozumieją, że Szklarska znaczy tu tyle co pełna nazwa Szklarska pr/rę^ Albo np. w autobusie jadącym trasą Krak ów—Zakopane w pewnyjJ punkcie wsiadający podróżni zaczynają zamawiaó bilety słowami jJ „Do Nowego!¹. Konduktor i współpasażerowie rozumieją, że idzie o bilet do Nowego Targu.

treSó jest w danej sytuacji w pełni wiadoma, ma swe źródło w życiowej tendencji do ekonomiij^zasu i wysiłku: ma ona z« stosowanie zwłaszcza w mowie potocznej. {Taki eliptyczny rodowód rna niewątpliwie skrótowe formułowanie nazw ulic. np.: Lubelska., Krupnicza, Żelazna, Towarowa (zamiast podawania pełnych nazw; ulica Lubelska, ulica Krupnicza, ulica Żelazno., ulica Towarowa): stąd się wywodzą powiedzenia: osobowy, towarowy, pośpieszny elektryczny, ekspresowy na oznaczenie pociągów (zamiast pełnych nazw: pociąg osobowy, pociąg towarowy itd.): dalej np.: określenia wodna, trwała, żdazkowa na oznaczenie rodzajów fryzur zamiast: ondulacjawiTdna, ondulacja trwała, ondulacja żdazkowa): w elipsie mają źródło wszystkie kulinarne i gastronomiczne skróty typu: jarzynowa (zupa), sch.fl.hnwy— (kotlet), cielęca (pieczeń), eksportowa (wódka), sodowa (woda), czarna (kawa), jasne (piwo) itd. Tak powstały nazwy eliptyczne: personalny, naczelny itd. (zamiast pełnych nazw: referent personalny, redaktor naczelny)', podobnie: fizyczny, umysl/zwy, sezonowy, budowlany są niewątpliwie eliptycznymi skrótami wyrażeń: pracownik fizyczny, pracownik

§109 JijL; prosty czy merpmvy to eliptyczne skróty wyrateń; <m pnaky. em ńerp&wy.

^ustępstwem ustalenia się postaci eliptycznej wyrażenia .jest jego fcksykalizacja. tzn. przyjęcie charakteru samodzielne} jednostki słownikowej. Wyraz przymiotny nabiera nowego znacze-oja_r neczownego. odbiegającego od podstawowej wartości tego wyrazn. Zachodzi zmiana desy gna tu: wyraz przymiotny zaczyna :amiast cechy oznaczać przedmiot; chory staje się równoznaczny i pacjentem, zmarły — f denatem i nieboszczykiem. podróżny— i pasażerem, przercodniczepy— z prezesem itd.

Stopień zaawansowania procesu snbstantywizacji p» szezegoł-*yeh wyrazów w naszym poczuciu nawykowym jest różny. Biorąc najogólniej, możemy wyróżnić pięć stopni, reprezentujących różne stadia tego procesu: 1) przed rozpoczęciem proces®, gdy * ę sam uświadamia tylko funkcja przymiotnikowa wyraża <np. rpakojny. delikatny)- 2) po rozpoczęcia proces®, gdy w pamięci naszej dominuje jeszcze funkcja przymiotnikowa (np. biedny, młody. nmy); 3) stadium wahania, gdy w jednakiej mierze uświadamiają się nam obie funkcje (np. wierzący, znajomy): 4 stadiom po przełomie procesu, gdy w pamięci naszej dominuje już nowa funkcja, rzeczownikowa (np. podróżny, uczony, zmarły); 5) stadium po zakończenia procesu, w którym pamiętamy jedynie nową fon keję, rzeczownikową (np. myśliwy, leśniczy, chorąży).

W bezwzględnej większości przypadków i podstawą stopnia wyrobienia się poczucia rzeczownikowosci wTTazu jest realna krotność użycia tego wyrazu w danej funkejuVak np. na podstawie przeanalizowanych materiałów stwierdziłem — w wyrazach: spokojny, niespokojny, delikatny 100% ich funkcji przymiotnikowej; w wyrazach: biały, biedny, bliski, esom w, czerwony, frameus ki. Marony, mały i szeregu innych nowa funkcja, tj. rzeczownikowa, występuje w granicach 3—29% z ogólnej sumy ich użyć; wyrazy: wierzący, znajomy pełnią nową, rzeczownikową funkcję w 37—* 44% z Ogólnej sumy ich użyć; wyrazy: dyżurny, uczony, wiemy _f zmarły występują w nowej, rzeczownikowej funkcji w 70-03% i ogólnej sumy ich użyć; wreszcie wyraz narzeczony w 100% pełni już rolę rzeczownika.

1

S. Witkowski, Historyczna składnia grecka na tle 'porównawczym, Lwów 1936, g. 311.

180