19 18

18 PODSTAWOWE KATEGORIE

Poniższy wybór obejmuje pięć cech populacji: płeć, wiek, stan cywilny, przynależność do kohorty i przynależność terytorialną, dziewięć zdarzeń lub zjawisk ludnościowych: zawarcie małżeństwa, rozwiązanie małżeństwa, ciążę, poród, urodzenie żywe, zgon, napływ migracyjny, odpływ migracyjny i przyrost ludności, oraz siedem procesów demograficznych: starzenie się populacji (zmiany struktury ludności według płci i wieku), urbanizację (zmiany rozmieszczenia terytorialnego ludności), małżeńskość, rozrodczość, umieralność, mobilność terytorialną i reprodukcję ludności.

Płeć (sex, gender)¹ w demografii wiąże się ze zbiorem cech biologicznych organizmu człowieka warunkujących jego zdolność do prokreacji (rozrodu). Zdolność do wytwarzania gamet żeńskich (jaj) charakteryzuje osobników płci żeńskiej, czyli kobiety, zdolność do wytwarzania gamet męskich (plemników) zaś - osobników płci męskiej, czyli mężczyzn. Jest to związane ze strukturą chromosomów płciowych organizmu. W demografii milcząco zakłada się stałość tej cechy od urodzenia do zgonu, pomija się zatem przypadki zmiany płci przez osobnika. Ignorowane są również przypadki obojnactwa.

Zróżnicowanie członków populacji według płci ma podstawowe znaczenie w analizie —> rozrodczości (natality albo, w specyficznym znaczeniu, fertility); ważne jest również w analizie —> małżeńskości (nuptiality) i —» umieralności (mortality).

Wiek (age) oznacza w demografii czas, jaki upłynął od momentu porodu osobnika do momentu obserwacji; określa się go zwykle w ukończonych latach życia. Niekiedy w odróżnieniu od wieku fizjologicznego nazywa się go wiekiem chronologicznym.

W przeciwieństwie do płci, wiek osobnika zmienia się nieustannie. Zmiana ta jest jednokierunkowa, z upływem czasu wiek osobnika rośnie liniowo aż do momentu zgonu. Wiek w momencie zgonu jest jednak silnie zróżnicowany. Przy tym nie udało się dotąd ustalić maksymalnej długości życia (maximum life span) osobników gatunku ludzkiego. Dotychczasowe obserwacje pozwalają na bezsprzeczne potwierdzenie faktów dożycia najwyżej około 120 lat, jednak są one niesłychanie rzadkie. Nie udało się natomiast przedstawić dowodów na dłuższe życie. Nie oznacza to jednak, że najbardziej długowieczne jednostki nie mogą żyć dłużej ani że taka maksymalna granica nie może ulegać podwyższeniu.

Współcześnie, ze względu na powszechność metryk urodzenia zawierających dokładną datę i odnotowywanie daty urodzenia w dowodzie tożsamości, można łatwo i bezbłędnie określić wiek osobnika w dowolnym momencie.

Wiek jest kluczową zmienną w analizie struktury demograficznej populacji, zaś struktura ludności według wieku (age composition of population) odgrywa taką rolę w analizie niemal wszystkich zjawisk demograficznych.

Stan cywilny (marital status, rzadziej civil status) to cecha demograficzna różnicująca członków populacji dojrzałych do prokreacji, zwykle na podstawie kryteriów prawnych. Określa ona rodzaj związku, jaki łączy osobnika dorosłego danej płci z innym osobnikiem dorosłym, lecz płci przeciwnej, przy czym chodzi tu o związki, które tworzą rodzinę lub jej nie tworzą. Rozróżnienie z punktu widzenia stanu cywilnego ma ścisły związek z analizą prokreacji (—> rozrodczości), ponieważ - odwołując się do genezy roli tej cechy w demografii - usankcjonowanie rodziny przez prawo (lub tradycję) miało m.in. chronić potomstwo i wspomagać jego wychowanie i rozwój.

Kryterium w przypadku tej cechy nie jest tak jednoznaczne jak w przypadku płci i wieku. W kręgu cywilizacji chrześcijańskiej przez setki lat najistotniejsze z tego punktu widzenia było zawarcie dozgonnego małżeństwa (wyłącznie dwojga partnerów przeciwnej płci), czyli związku tworzącego trwałą rodzinę na mocy aktu prawa (początkowo wyłącznie kanonicznego, a ostatnio również lub wyłącznie cywilnego). Potomstwo zrodzone z takiego związku, nazywane ślubnym, na ogół zdecydowanie dominowało wśród nowo narodzonych. Nie zawsze i wszędzie jednak akt prawny (akt zawarcia małżeństwa) sankcjonował taki związek, związek był monogamiczny i heteroseksualny, a dolna granica dojrzałości do jego zawarcia była taka sama. Zwłaszcza obecnie przydatność podziału dorosłej populacji na osoby w stanie małżeńskim i pozostałe osoby, który jeszcze w niezbyt odległej przeszłości był niezwykle ważny dla analizy rozrodczości, stała się w demografii ograniczona.

Przynależność do kohorty (cohort membership albo cohort denomination) jest cechą członków populacji, którzy doświadczyli określonego zdarzenia inicjującego proces ludnościowy w tej samej jednostce czasu (np. w danym roku kalendarzowym). Ludzie zatem różnią się także dlatego, że należą do określonych kohort. Na przykład zgon żony w dniu 30 kwietnia 1993 r. może oznaczać w przypadku owdowiałego mężczyzny przynależność do „kohorty wdowców 1993 r.” Uwzględnienie zróżnicowania ze względu na przynależność do kohorty ma kluczowe znaczenie w analizie demograficznej. Pozwala bowiem na rozpatrywanie zachowań demograficznych w danym okresie (a tym samym ich łącznego efektu w postaci sumy zdarzeń demograficznych) z uwzględnieniem różnic, np. doświadczeń życiowych ludzi, właściwych różnym kohortom. Cecha ta jest stała w trakcie całego określonego procesu ludnościowego. Szczególnym przypadkiem kohorty jest generacja (generation)⁴, członkowie populacji należący do określonej generacji to osoby urodzone (osoby, które rozpoczęły życie) w określonym przedziale czasu kalendarzowego (w czasie jednostkowym, np. w ciągu tego samego roku).

Przynależność terytorialna albo rozmieszczenie geograficzne (spatial dis-tribution albo geographical distribution) to cecha jednostek populacji przypisująca im określone miejsce zamieszkania, głównie na podstawie kryterium administracyjnego, rzadziej geograficznego czy etnicznego. Właśnie z tego punktu widzenia np. populacja świata dzieli się na populacje różnych państw (krajów), a populacja kraju na mieszkańców miast i wsi albo (np. w przypadku Polski) na mieszkańców różnych województw.

Przynależność terytorialna ma fundamentalne znaczenie dla ustalenia stanu (liczebności) populacji, co wynika wprost z definicji kategorii —> ludność,

1

Termin sex oznacza płeć w sensie biologicznym, a termin gender - płeć w sensie kulturowym (społecznym). W języku polskim nie ma takiego rozróżnienia.