26 27

26 PODSTAWOWE KATEGORIE

Możliwe są oczywiście zmiany rozmieszczenia populacji mające inny kierunek, nawet wiodące do dezurbanizacji; współcześnie występują one jednak rzadko.

Małżeńskość (nuptiality) to proces tworzenia i rozpadu związków małżeńskich. Obejmuje wzorce małżeństwa i rozwodu (niekiedy również separacji), tzn. intensywność tych zjawisk, ich zmiany oraz zróżnicowanie demograficzne (np. według wieku i płci) i społeczne (np. według poziomu wykształcenia, statusu społecznego, przynależności do grupy etnicznej). Związek małżeński tworzy rodzinę, często zwaną rodziną biologiczną, której jedną z podstawowych funkcji stanowi prokreacja. Z tego względu małżeńskość ma kluczowe znaczenie dla analiz rozrodczości.

Rozrodczość (natality) jest procesem odtwarzania stanu populacji w wyniku strumienia urodzeń (żywych). W konsekwencji rozrodczości przybywa jedynie najmłodsza część populacji. W specyficznym znaczeniu często używa się zamiennie określenia płodność (fertility), które oznacza odniesienie strumienia urodzeń do subpopulacji rodziców (matek lub ojców). Proces ten jest zwykle analizowany z perspektywy wzorca rozrodczości, czyli intensywności strumienia urodzeń, jego zmian oraz zróżnicowania demograficznego (np. według wieku lub przynależności do kohorty i stanu cywilnego) i społecznego (np. według kategorii miejsca zamieszkania, poziomu wykształcenia i statusu społecznego).

Umieralność (mortality) to proces, w wyniku którego na skutek strumienia zgonów następuje ubytek stanu populacji. Ubytek ten zachodzi wśród wszystkich kategorii populacji, choć jego wielkość jest zróżnicowana. Szczególne, węższe znaczenie ma śmiertelność (morbidity), tj. strumień zgonów spowodowanych przez określoną przyczynę (np. określoną chorobę) odniesionych do subpopulacji osób narażonych na zgon z tej przyczyny (np. cierpiących z powodu określonej choroby). Proces ten jest zwykle analizowany z perspektywy wzorca umieralności, czyli intensywności strumienia zgonów, jego zmian oraz zróżnicowania demograficznego (np. według wieku lub przynależności do kohorty i płci) i społecznego (np. według kategorii miejsca zamieszkania, poziomu wykształcenia i statusu ekonomicznego).

Mobilność (ruchliwość) terytorialna (spatial/territorial/geographical mo-bility) oznacza proces przemieszczeń ludności między jednostkami terytorialnymi wewnątrz obszaru zajmowanego przez określoną populację lub między terytorium zamieszkanym przez tę populację a innymi terytoriami. W pierwszym przypadku mówi się o wewnętrznej (internat), a w drugim o zagranicznej albo międzynarodowej (International) mobilności przestrzennej. Z punktu widzenia bilansowania demograficznego oraz reprodukcji ludności szczególnie ważna jest migracja (migration), czyli mobilność prowadząca do trwałej lub względnie trwałej zmiany miejsca zamieszkania. Podobnie do małżeńskości, rozrodczości i umieralności, proces ten jest zwykle analizowany z perspektywy wzorca migracji, czyli jej intensywności, zmian oraz zróżnicowania demograficznego (np. według wieku, płci i stanu cywilnego) i społecznego (np.

według kategorii lub regionu miejsca zamieszkania, poziomu wykształcenia i statusu ekonomicznego).

Mobilność terytorialna należy do procesów szczególnie złożonych, może być bowiem analizowana zarówno z perspektywy miejsca zapoczątkowania, jak i zakończenia wędrówki, a także jako proces podlegający różnym metamorfozom, którego trwanie na poziomie jednostek populacji jest wyznaczone długością życia człowieka.

Reprodukcja ludności (population reproduction) stanowi proces odtwarzania w czasie (czyli zmian) stanu liczebnego i struktury demograficznej (przede wszystkim według wieku i płci) populacji oraz jej podstawowych części (subpopulacji). W populacji zamkniętej, w której nie ma innych migracji niż wewnętrzne, reprodukcja ludności kształtuje się wyłącznie pod wpływem jednoczesnego strumienia urodzeń i zgonów, w populacji otwartej zaś, w której są przepływy ludności między daną jednostką terytorialną i innymi jednostkami (jej otoczeniem), istotne jest również oddziaływanie migracji. Populacja zamknięta jest przy tym bytem abstrakcyjnym, użytecznym jedynie do rozważań modelowych. Analiza reprodukcji ludności ogniskuje w sobie podstawowe zdarzenia i procesy ludnościowe, w związku z czym stanowi główny przedmiot badań demograficznych.

Podstawowe lektury: Wielojęzyczny słownik demograficzny. Wersja polska, PWE, Warszawa 1966; Definicje podstawowych pojęć z zakresu demografii, „Zeszyty Metodyczne”, nr 32, GUS, Warszawa 1979; J.Z. Holzer, Demografia, wyd. 6, PWE, Warszawa 2003.

1.4. BIOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWAŃ DEMOGRAFICZNYCH

Demografia spośród zjawisk ludnościowych rozpatruje przede wszystkim reprodukcję ludności, która ma podstawy par excellence biologiczne. Procesowi nieuchronnej w miarę starzenia się osobników śmierci są bowiem nieustannie przeciwstawiane nowe urodzenia, ogromną rolę w tym procesie odgrywa zaś płciowość człowieka (dymorfizm płciowy), dobór płciowy oraz proces dojrzewania i starzenia się organizmu. Równocześnie reprodukcja ludności następuje w wyniku zachowań społecznych: seksualnych, rodzicielsko-opiekuń-czych, kooperacyjnych, agresywnych lub obronnych czy altmistycznych.

Człowiek jest specyficznym gatunkiem biologicznym, charakteryzuje go odrębna „natura ludzka”, czyli zespół uniwersalnych (choć zróżnicowanych międzyosobniczo i międzypopulacyjnie) skłonności oraz genetycznie zaprogramowanych (choć plastycznych) skłonności wrodzonych. Źródło owej specyfiki gatunkowej człowieka, natury ludzkiej, stanowi selekcja naturalna w procesie antropogenezy. W związku z tym skłonności i predyspozycje będące elementami natury ludzkiej powinny mieć pewną wartość przystosowawczą (fitness); wartość przystosowawcza to cecha osobnika zwiększająca szansę na uniknięcie przedwczesnej śmierci i na sukces rozrodczy, czyli skuteczne