20130324357

■ Psychologie pomne

dzenia, by zostały zapisane w pamięci trwałej. Do pamięci trwałej nie docierają też czasami informacje całkowicie niezgodne z posiadaną wiedzą. Informacje takie mogą wchodzie w silny konflikt z innymi, co może prowadzić do powstawania zbyt dużych napięć w systemie poznawczym. Selekcja wynika także z faktu, że pamięć trwała nie jest w stanie odebrać wszystkich bodźców przesyłanych przez pamięć krótkotrwałą. Wprawdzie ma ona nieporównanie większą pojemność, ale wprowadzanie informacji do pamięci trwałej nie następuje w sposób mechaniczny. Informacje te lokowane są w specyficznych obszarach sieci poznawczej., odpowiadających treści wcześniejszej wiedzy. Proces ten wymaga czasu, a istotnym ograniczeniem jest szybkość kodowania informacji w pamięci trwałej.

Ograniczenia w szybkości kodowania występują w przypadku informacji nowych, które częściowo wiążą się z dotydiczasową wiedzą, oraz informacji, z którymi jednostka nigdy się nie spotkała i które stanowią tfla niq zaskoczenie. Niwyraźniq ujawnia

się to w przypadku informacji dotyczących zdarzeń traumatycznych, szczególnie takich, które odnoszą się do działań podejmowanych przez osoby bliskie (Elliot, 1997). Zdarzenia takie, jak przemoc fizyczna czy seksualna, są początkowo bardzo zaskakują • ce dla ofiary. Wielu osobom informacja o tym, że bliscy mogą stanowić większe zagrożenie aniżeli ludzie obcy, wydaje się nieprawdopodobna. U wielu ofiar pojawia się zjawisko amnezji funkcjonalnej, a później - odroczonego przypominania. Oznacza to, że ślady pamięciowe są kodowane niezwykle wolno, a informacje pamięciowe stają się dostępne z dużym opóźnieniem. Podobnym, choć nieco mniej spektakularnym przykładem są wyniki badań Wa-genaara (19861, który przez dwa lata prowadził specyficzny pamiętnik (badanie to zostanie dokładniej omówione w rozdziale poświęconym pamięci autobiograficznej). Wagenaar codziennie zapisywał po dwa zdarzenia i oceniał między innymi ich znak emocjonalny. Następnie przez sześć lat sprawdzał, jak dobrze pamięta te zdarzenia. Okazało się, że w odniesieniu do zdarzeń ocenianych jako bardzo nieprzyjemne pamięć zachowywała się w sposób paradoksalny. Były one zapamiętywane gorzej aniżeli zdarzenia przyjemne lub neutralne. Jednakże ich 1 pamięć w ciągu trzech pierwszych lat od momentu •. ich wystąpienia stopniowo się poprawiała, a dopiero ! po trzech latach wskaźniki przypominania zaczęły się ; sukcesywnie obniżać, co sugerowało działanie nor- 1 malnego procesu zapominania Jedno i możliwych . wyjaśnień owego paradoksalnego wzrostu pamięd w ciągu pierwszych trzech lat odwołuje się do bar- i dzo wolnego kodowania zdarzeń nadzwyczaj nie- j przyjemnych.

Jest jeszcze jedna grupa procesów selekcji, króle wiążą się z wyborem z pamięci trwalej informacji potrzebnych do planowania działania. Informacje wybrane z pamięd trwałej są przesyłane do parnię d operacyjnej, która bezpośrednio kieruje jakimś j działaniem. Na przykład w trakcje ptsaiua tego tek- ' stu muszę wykorzystywać wiedzę dotyczącą funkcjonowania uwagi oraz wiedzę dotyczącą posługiwania się komputerem. Jeden i drugi rodzaj wiedzy jest zapewne znacznie bogatszy aniżeli zaprezentowany w tym tekśtie (taką mam nadzieję) Przypis* niu muszę dokonywać selekcji, w przeciwnym ranę bowiem tekst mógłby stać się przeładowany faktami albo chaotyczny. Tak samo muszę dokonywać selekcji informacji potrzebnych przy posługiwaniu się komputerem. W czasie pisania nie muszę wykorzystywać wiedzy dotyczącej na przykład sposobu zapisywania na dysku czy wiedzy na temat rodzaju kar-^-ty muzycznej zainstalowanej w komputerze i tak dalej. Selekcja ta wymuszona jest ograniczeniami pojemności pamięd operacyjnej, a w związku z tym w jednej chwili wykorzystuje się tylko niewielką część z puli potencjalnie dostępnych informacji

O tym, jak dużą rolę odgrywają procesy tego typu selekcji, świadczy przykład przytoczony przez Monsella (1996). Pewien mężczyzna wyciera! sztućce i odkładał je do szuflady. Żona przygotowująca posiłek poprosiła go, by zostawił je na wierzchu. Mężczyzna jednak skończył wycieranie sztućców i dopiero wtedy wyjął potrzebne z szuflady. Mamy tu do czynienia z zaburzeniem uwagi, ponieważ bohater naszego przykładu usłyszał prośbę żony, ale nie zmodyfikował programu działania. Być może wycieranie sztućców pochłaniało niemal wszystkie dostępne mu zasoby poznawcze i w związku z tym zabrakło ich do zmodyfikowania programu czynności. Być może wycieranie sztućców jest czynnością o charakterze balistycznym - skoro już zostanie zapoczątkowane, musi zostać do końca zrealizowane w pełnej postaci. Analogicznie przedstawia się sprawa lotu wystrzelonego pocisku - po opuszczeniu lufy leci on swoim torem i jego trajektorii w zasadzie nie można zmodyfikować. Określenie wycierania sztućców jako czynności

0    charakterze balistycznym brzmi wprawdzie nieco żartobliwie, nic taki charakter mają przede wszystkim czynności o wysokim stopniu automatyzacji. Opisany mężczyzna czynność wycierania sztućców miał zapewne w wysokim stopniu zautomatyzowaną (wskutek częstego powtarzania) i dlatego niemożliwe było modyfikowanie jej przebiegu.

Druga funkcja uwagi to ukierunkowanie procesów poznawczych. Uwaga nic tylko oddziela informacje ważne od nieważnych, ale poszukuje również informacji, które mogą się przydać w rozwiązywaniu różnych problemów. Jak stwierdziłem w rozdziale 2, procesy eksploracji percepcyjnej pozwalają wykrywać nowe informacje. Ta funkcja uwagi wiąże się

1    procesami eksploracji - zarowno percepcyjnej, jak iptanawczej Na ten aspekt wskazywał William James w przytoczonej wcześniej w tym rozdziale definicji uwagi Pole uwagi można podzielić na część central-aą i peryferyjną, ilustruje to rycina 3.1.

informacje znajdujące się w części centralnej są bardzo wyraziste i potrafimy dostrzegać różne ich szczegóły. Natomiast informacje w części peryferyjnej są mniej wyraziste - czasami potrafimy zarejestrować tylko ich wystąpienie, a ich treść już nie jest nam dostępna Aby lepiej zrozumieć ukierunkowującą funkcję uwagi, posłużmy się metafora. Uwagę możemy porównać do snopa światła z reflektora -snop (en może oświetlać rozmaite części naszego krajobrazu psychicznego. Przesuwając się, oświetla coraz to inny fragment tego krajobrazu. Snop światła może być bardzo wąski lub rozlany. Gdy jest wąski, bardzo dokładnie widzimy część krajobrazu psy-chicznego - widzimy ją bardzo dokładnie między innymi dlatego, że inne rzeczy nie pojawiają się w polu świadomości Gdy jest rozlany, dociera do nas większa liczba informacji, aie informacje te w mniejszym stopnia mogą skupić na sobie naszą uwagę. Może być ich zbyt dużo, by dały się dokładnie przeanalizować.

Opisana tu metafora bardzo dokładnie odpowiada rozwijanej przez Alinę Kolańczyk koncepcji uwagi intensywnej i ekstensywnej (Kolańczyk, 1991; 1997; Szymura i Kolańczyk, 2006). Uwaga intensywna ma stosunkowo wąski zakres, ale pozwala na głębokie przetwarzanie informacji będących w jej zasięgu, natomiast uwaga ekstensywna ma zakres stosunkowo szeroki, ale przetwarzanie dostępnych jej informacji jest dość płytkie. Uwaga ekstensywna w połączeniu z motywacją patat?liczną może być stymulatorem twórczości

Wreszcie, ostatnia funkcja uwagi wiąże się z określeniem wielkości zasobów potrzebnych do wykonania danej czynności. Poprzednio opisywałem ukierunkowującą funkcję uwagi. Na tym jednak nie kończą się jej funkcje kontrolne. Uwaga decyduje o tym, ile energii psychicznej poświęcimy na wykonanie pewnego zadania. Zależnie od stopnia ważności danego zadania możemy wydatkować na jego wykonanie większą lub mniejszą porcję energii. W przypadku zadań bardzo ważnych człowiek prae-

I PodMł pola uwagi n» cnrum t pwytaa