20130324359

• Psychologia poronią

I 3.2.1. Odruch orientacyjny

Jednym z głównych fizjologicznych mechanizmów uwagi jest odruch orientacyjny. Polega on na skierowaniu receptorów na źródło stymulacji, przy czym towarzyszy temu aktywność (notoryczna ułatwiająca odbieranie tych bodźców (Lewicki 1960; Wood-worth i Schlosberg, 1963; Sosnowski, 2000). Jednocześnie pojawia się wzrost wrażliwości wszystkich receptorów, nie tylko tych, na które aktualnie działają bodźce. Wygląda to tak, jak gdyby organizm otwierał się na dopływ nowej stymulacji. Jednoczenie oprócz tych zmian poznawczych pojawia się wyraźny wzrost poziomu aktywacji organizmu. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ bodźce nowe -częściej aniżeli bodźce monotonne, powtarzające się - wymagają reakcji. Berlyne (1960) twierdzi, że odruch orientacyjny uzależniony jest od wystąpienia bodźców sygnałowych, które obejmują niespodzie-waność, złożoność, niepewność, niespójność i konflikt. Charakterystyczne jest to, że odruch orientacyjny ulega wygaszeniu po kilku wystąpieniach jakiegoś bodźca. Wygaszenie to następuje bardzo szybko w przypadku bodźców bardzo prostych, natomiast w przypadku bodźców złożonych pojawia się po znacznie większej liczbie powtórzeń. Wynika to stąd, że odruch orientacyjny jest związany w pewien sposób z pobieraniem nowych informacji. Im więcej informacji dostarcza dany bodziec, tym dokładniej należy go przeanalizować.

Zdaniem Sokołowa (1969) w skład odruchu orientacyjnego wchodzą dwa niezależne elementy. Pierwszy to mechanizm modelujący z komparatorem. Mechanizm ten jest odpowiedzialny za stworzenie reprezentacji odebranych bodźców, a następnie porównanie jej i istniejącymi zasobami wiedzy. Jeśli zostanie wykryta niezgodność, to włączany jest mechanizm wzmacniający. Odblokowane zostaje wejście dla bodźców i uruchamia się reakcja orientacyjna. Reakcja ta nie tylko zmienia możliwości odbioru bodźców docierających do człowieka, lecz także wpływa na przetwarzanie odebranych informacji (Ciarkowska, 1992). Reakcja orientacyjna, będąca swego rodzaju otwarciem poznawczym, przeriwsta-wiana jest reakcji obronnej, polegającej na ograniczaniu dopływu nieprzyjemnej stymulacji, lub też na ucieczce od jej źródła (Sokolow, 1969).

Nieco inny mechanizm selekcji pierwotnej został opisany przez Johna Laceya (1967). Lacey twierdzi, że u ludzi występują dwa przeciwstawne mechanizmy pobierania lub odrzucania informacji z otoczenia. Pobieranie informacji z otoczenia występuje na przykład przy wykonywaniu zadań percepcyjnych. Towarzyszy temu zwolnienie akcji serca. Natomiast przy odrzucaniu stymulacji zewnętrznej i koncentrowaniu się na bodźcach pochodzących z wewnątrz występuje przyspieszenie akcji serca. Trudno w tej chwi-_, ii powiedzieć, jaki jest sens adaptacyjny tych zmian w zakresie akcji serca, ale na ich podstawie można wnioskować, na czym skupiona jest uwaga jednostki.

I 3.2.2. Indukcja ujemna

Mechanizm ten został opisany ptzez Pawłowa i po-na tym, że pobudzenie pojawiające się w pewnej okolicy koty mózgowej wywołuje hamowanie w okolicach sąsiednich. Wskutek lego jednostka jest mało wrażliwa na bodźce, które są kierowane do tych okolic. Dzięki indukcji ujemnej pobudzenie w korze mózgowej ma charakter zogniskowany, \ a nie rozlany. W początkowej fazie tworzenia odru- i chów warunkowych pobudzenie jest rozlane i wtedy jednostka reaguje nie tylko na właściwy bodziec, ■ ale także na bodźce do niego podobne. To reagowa- j nie na bodźce podobne nosi nazwę generalizacji. Dopiero po powstaniu odruchu w arunkowego można zaobserwować efekty indukcji ujemnej. Warto do-1 dać, że bardzo podobny mechanizm został wcześniej opisany przez innego wielkiego fizjologa rosyjskiego 1 - Uchtomskiego. Tym mechanizmem była dominan- -» ta. Wskutek pojawienia się dominanty nerwowej organizm koncentrował się na wykonywaniu jednej reakcji, a reakcje alternatywne były niemal całkowicie zahamowane. Pobudzenie, jakie występowało w jednym ośrodku, miało tendencję do ściągania innych pobudzeń, w wyniku czego trudno było wykonywać inne reakcje. Bezpośrednie wskaźniki występowania indukcji ujemnej udało ńę uzyskać dopiero w ostatnich latach dzięki nowoczesnym technikom obrazowania pracy mózgu. Badania za pomocą pozytonowej tomografii emisyjnej (Nyberg i in„ 1996) pokazały, że te okolice kory, które wykazywały zwiększoną aktywność w czasie wydobywania informacji z pamięci epizodycznej, hamowały aktywność regionów sąsiednich. Prawdopodobnie analogiczne zjawuic występuje także w przypadku uwagi.

Odruch orientacyjny jor fizjologicznym mechanizmem uwagi niespecyficznej, pojawiającej się przy kontakcie z nowymi bodźcami, natomiast indukcja ujemna uruchamia uwagę specyficzną albo uwagę zogniskowaną.

I 3.2.3. Aktywność układu siatkowatego

Układ siatkowaty jest zbudowany z sieci włókien nerwowych, oplatających okolice podkorowe. Jest on odpowiedzialny, jak powiedzieliby cybernetycy, za pro-cesy zasilania Zawiera oh włókna pobudzające i hamujące Są to włókna różnego typu - noradrener-gtczne, cholinergiczne, dopaminergiczne i seroioner-giczne Impulsy z nich pochodzące wywierają zróżnicowany wpływ na korę mózgową. Włókna te zdążają zarówno do pól asocjacyjnych kory, jak i do pierwotnych pól sensorycznych, na przykład pól wzrokowych czy słuchowych (Domańska, 1998). Część wstępująca tego układu, zlokalizowana w okolicach wzgórza, decyduje o wybiórczym pobudzeniu różnych okolic ho-ry, a tym samym o uwrażliwieniu ośrodków poszczególnych zmysłów na odbiór specyficznych bodźców. Dzięki aktywności układu siatkowatego w jednym, momencie mamy ułatwiony odbiór bodźców słuchowych, za chwilę zaś jesteśmy szczególnie uwrażliwieni na bodźce wzrokowe. Natomiast pozostałe części układu wstępującego działają w sposób niespecyficzny, pobu-dzającróżne okolice kory (Hoyenga i Hoyenga, 1988).

interesującą koncepcję fizjologicznych mechanizmów uwagi sformułował LaBerge (1997; 1993). Uważa on, że od strony psychologicznej uwaga pojawia się wtedy, kiedy reprezentacja jakiegoś abiekm zostanie połączona z Ja. Od strony funkcji mózgowych odpowiadają temu trzy okolice, które tworzą trójka aktywności uwagowej. Funkcje te odpowiedzialne są za trzy następujące aspekty uwagi: ekspresję, mscha-nizm wzmacniania otaz mechanizm kontroli. Z mechanizmem ekspresji związana jest aktywacja sieci neuronalnych w przednich i tylnych częfeacb kory mózgowej. Neurony te są odpowiedzialne u spostrzeganie przedmiotów oraz ich właściwości, a także za organizowanie t wykonywanie planów dzżiia-nia. Można powiedzieć, że dzięki lej funkcji uwagi kontaktujemy się ze światem zewnętrznym. Mechanizm wzmacniania obejmuje z koki neurony wzgórza, odpowiedzialne za wybiórcze aktywizowanie różnych okolic kosy. Wreszcie, mechanizm kontroli związany jest z pobudzeniem sieci neuronalnych w korze czołowej. Na rycinie 3.2 przedstawiono lokalizacje tych ośrodków w mózgu.

Trójkąt uwagowy może być aktywizowany przez bodźce pochodzące ze środowiska łub T wnętrza or ganizmu- Bodźce wewnętrzne pobudzają część układu zlokalizowaną w piatach czołowych. Informacje do płatów czołowych dochodzą ze zwojów podsta-

MmoMn

IlKIWłl “

■ Trójkąt struktur uwagowycń * mózgu tUtsiaiOTtwt^WMlswsSj|(t>tctit|piąicitryiwiwwtcm *■!

Mt