220 221

Pawh. FIorenski

Znamienne, ż.e właśnie Anaksagorasowi, temu Anaksagorasowi^{1 2}, który pragnąt. by samorodne bóstwa Słońce i Księżyc uważano za rozżarzone kamienie, a boskie stworzenie świata zastąpione zostało tchnieniem wiatru, dzięki któremu powstały ciała niebieskie, właśnie temu Anaksagorasowi Witruwiusz³ przypisuje wynalazek perspektywy w malarstwie teatralnych dekoracji, albo jak mówili Starożytni -

-    skinografii. Wedle Witruwiusza, gdy około 470 r. przed narodzeniem Chrystusa Ajschylos⁴ wystawiał w Atenach swoje tragedie, a słynny Agatarchos wykonał do nich dekoracje i napisał o nich traktat -

-    Commentarius - to stało się powodem, że Anaksagoras i Demokryt otrzymali polecenie, by zinterpretować sam przedmiot - malowanie dekoracji - w sposób naukowy. Problem, jaki mieli do rozwiązania, sprowadzał się do tego, jak powinny być poprowadzone na płaszczyźnie linie, aby przy ustaleniu odpowiedniego punktu centralnego, odpowiadały wiązce linii poprowadzonej do niego od oka, które znajduje się w tym samym punkcie, do odpowiednich punktów samej budowli, a więc, wyrażając się językiem dzisiejszym, by obraz rzeczywistego przedmiotu na siatkówce pokrywał się z obrazem na dekoracji, która przedstawia ten przedmiot.

IV

Perspektywa pojawiła się więc nie w sztuce czystej i, wedle swego pierwotnego przeznaczenia, wcale nie spontanicznie, jako wyraz artystyczny odbioru rzeczywistości, lecz wykoncypowana została w dziedzinie sztuki stosowanej, a ściślej mówiąc, w dziedzinie technik teatralnych, które wykorzystywały malarstwo do służebnych celów. Czy cele te odpowiadają celom sztuki czystej? Pytanie to można właściwie pozostawić bez odpowiedzi. Przecież zadaniem malarstwa nie jest dublowanie rzeczywistości, lecz przenikanie jej architektoniki, jej materii, dociekanie jej sensu. I wniknięcie w ten sens, dotarcie do materii rzeczywistości, Jej architcktoniki przez artystę dokonuje cię w bezpośrednim kontakcie z tą rzeczywistością, przeżywaniem i wczuwaniem się w nią. Natomiast dekoracja teatralna pragnie, na Ile jest to możliwe, zastąpić rzeczywistość wizualnością. Estetyka tej wizualności wcale nie jest symbolicznym oddaniem praohrazu poprzez obraz, który zrealizowany został środkami artystycznej techniki, lecz stanowi tylko wewnętrzne powiązanie jej elementów. Dekoracja to oszustwo, może nawet piękne, gdy tymczasem sztuka czysta jest, albo lepiej, pragnie być, przede wszystkim prawdą życia, nie czymś imitującym, lecz w sposób symboliczny oddającym jego realność. Dekoracja lo parawan, który zagradza drogę światłu bytu, czysta sztuka to otwarte na oścież okno na rzeczywistość.

Dla racjonalistycznych umysłów Anaksagorasa i Dcmokryta sztuka piękna jako symbol rzeczywistości nic istniała, zresztą nie było to im potrzebne. Jak dla wszelkiego „piericdwłżnictwa"⁵ myślowego - można sobie tu pozwolić, by z tego niewiele znaczącego zjawiska w kulturze rosyjskiej uczynić kategorię historyczną - istotna była nie prawda żyda jako wymóg wniknięcia w istotę rzeczy, lecz zewnętrzne podobieństwo, w sposób pragmatyczny użyteczne w życiu codziennym, nie twórcze podstawy życia, lecz imitacja jego powierzchni. Uprzednio scena grecka wypełniona była „obrazami i kotarami”*, teraz zaczęła odczuwać potrzebę iluzji. I oto, przy założeniu, że widz czy też ariysta-dckoraior przykuty, niczym więzień platońskiej jaskini, do teatralnej ławy, nic ma, a nawet nie powinien mieć, bezpośredniego kontaktu z życiem czy też styczności z rzeczywistością, musi być oddzielony od sceny jakby szklaną przegrodą, to wtedy istotne jest jedynie nieruchomo patrzące oko, nie wnikające w istotę życia i, co najważniejsze, należące do człowieka o sparaliżowanej woli, albowiem sama zasada zeświecczonego tealni wymaga bezwolnego patrzenia na scenę jak na pewną „nieprawdę”, jak na „coś, co w rzeczywistości nie istnieje”, jak na zwyczajne oszustwo Pierwsi teoretycy perspektywy ustalają więc prawidła naiwnego oszustwa widza teatralnego. Anaksagoras i Demokryt żywego człowieka zastępują

221

1

Anakśagora.s (ok. 500 - ok. 428 r. przed narodzeniem Chrystusa), grecki

2

filozof, nauczyciel Tukidydesa i Eurypidesa. W jego doktrynie widoczne są elementy żywiołowego naturalizmu.

3

   Witruwiusz (I w. p.n.Ch.), rzymski architekt, który uzupełnił wiedzę filozofów greckich o zasady perspektywy liniowej.

4

   Ajtcbyios (525 - 456 p.n.Ch.), najstarszy z trzech wielkich tragików greckich toprócz Ajschylosa - Sofokies i Eurypides).

5

„Pieriedwiżnictwo” - nurt w sztuce rosyjskiej drugiej połowy XIX w., propagujący sztukę naturalistyczną. Przedstawiciele tego kierunku urządzał! wystawy objazdowe (stąd nazwa).

♦ G.Iimichen, Grieczieskij i Rimskij tiealr (przekład LLSłemiouowa), Moskwa 1894, s. 160-161.