220 221

PAWH I”1 IWIŃSKI

Znamienne, te właśnie Anaksagorasowi. temu AnaksagortsowP, który pragnął, by samorodne bóstwa Słortce l Księżyc uważano /a rozżarzone kamienie, a boskie stworzenie świata zastąpione zostało tchnieniem wiatru, dzięki któremu powstały dała niebieskie, właśnie temu Anaksagorasowi Witruwiusz* przypisuje wynalazek perspektywy w malarstwie teatralnych dekoracji, albo Jak mówili Starożytni -

-    skinografil. Wedle Witruwiusza, gdy około 470 r. przed narodzeniem Chrystusa Ajschylos⁴ wystawiał w Atenach swoje tragedie, a słynny Agatarchos wykonał do nich dekoracje i napisał o nich traktat -

-    Commentarius - to stało się powodem, że Anaksagoras i Dcmokryt otrzymali polecenie, by zinterpretować sam przedmiot - malowanie dekoracji - w sposób naukowy. Problem, jaki mieli do rozwiązania, sprowadzał się do tego, jak powinny być poprowadzone na płaszczyźnie linie, aby przy ustaleniu odpowiedniego punktu centralnego, odpowiadały wiązce linii poprowadzonej do niego od oka, które znajduje się w tym samym punkcie, do odpow i ed ni di punktów samej budowli, a więc, wyrażając się językiem dzisiejszym, by obraz rzeczywistego przedmiotu na siatkówce pokrywał się z obrazem na dekoracji, która przedstawia ten przedmiot.

IV

Perspektywa pojawiła się więc nie w sztuce czystej i. wedle swego pierwotnego przeznaczenia, wcale nie spontanicznie, jako wyraz artystyczny odbioru rzeczywistości, lecz wykoncypowana została w dziedzinie sztuki stosowanej, a ściślej mówiąc, w dziedzinie technik teatralnych, które wykorzystywały malarstwo do służebnych celów. Czy cele te odpowiadają celom sztuki czystej? Pytanie to można właściwie pozostawić bez odpowiedzi. Przecież zadaniem malarstwa nie jest dubłowanic rzeczywistości, lecz przenikanie jej architcktoniki, jej materii, dociekanie jej sensu. I wniknięcie w ten sens, dotarcie do

(ok. 500 - ok. 428 r. przed narodzeniem Chrystusa), grecki

filozof, nauczyciel Tukidydesa i Hurypidesa. W jego doktrynie widoczne są elementy żywiołowego naturalizmu.

' Witruwiułz fl w. pn.Ch), rzymski architekt, który uzupełnił wiedzę filozofów greckich o zasady perspektywy liniowej.

* Ajyjhyios (525 - 456 p.n.Ch.), najstarszy z trzech wielkich tragików greckich (oprócz Ajschyiosa - Sofokles i liurypides).

materii rzeczywistości, jej archi tektoniki przez artystę dokonuje się w bezpośrednim kontakcie / tą rzeczywistością, przeżywaniem i wczuwaniem się w nią. Natomiast dekoracja teatralna pragnie, na ile jest to możliwe, zastąpić rzeczywistość wl/ualnośclą Bit ety ki tej wizualności wcale nic Jest symbolicznym oddaniem praohrtzu poprzez obraz, który zrealizowany został środkami artystycznej techniki, lecz stanowi tylko wewnętrzne powiązanie Jej elementów. Dekoracja to oszustwo, może nawet piękne, gdy tymczasem sztuka czysta Jest. albo lepiej, pragnie być, przede wszystkim prawdą Życia, nie czymś imitującym, lecz w sposób symboliczny oddającym jego realność Dekoracja to parawan, który zagradza drogę, światłu bytu, czysta sztuka to otwarte na oścież. okno na rzeczywistość.

Dla racjonalistycznych umysłów Anaksagorasa i Demokryla sztuka piękna jako symbol rzeczywistości nic istniała, zresztą nic hylo to im potrzebne. Jak dla wszelkiego „picriedwiżnlctwa"⁵ myślowego można sobie tu pozwolić, by z tego niewiele znaczącego zjawiska w kulturze rosyjskiej uczynić kategorię historyczną - istotna Dyla nic prawda Żyda jako wymóg wniknięcia w istotę rzeczy, lecz zewnętrzne podobieństwo, w sposób pragmatyczny użyteczne w życiu codziennym, nic twórcze podstawy życia. lecz imitacja jego powierzchni Uprzednio scena grecka wypełniona była „obrazami i kotarami '^{1 2}, tera/ zaczęła odczuwać potrzebę Iluzji. I oto, przy założeniu, że widz czy też, anysta-dckoraior przykuty, niczym więzień platońskiej jaskini, do teatralnej ławy. nic ma. a nawet nic powinien mieć, bezpośredniego kontaktu z życiem czy tez styczności z rzeczywistością, musi być oddzielony od sceny jakby szklaną przegrodą, to wtedy istotne jest jedynie nieruchomo patrzące oko, nie wnikające w istotę życia i. co najważniejsze, należące do człowieka o sparaliżowanej woli, albowiem sarna zasada zeświecczonego tcalni wymaga bezwolnego patrzenia na scenę jak na pewną ..nieprawdę", jak na „coś. co w rzeczywistości nic istnieje", jak na zwyczajne oszustwo Pierwsi teoretycy perspektywy ustalają więc prawidła naiwnego oszustwa widza teatralnego. Anaksagoras i Dcmokryt ż.ywcgo człowieka zastępują

221

1

*    „Picricdwiżjiidwo" - nurt w sztuce rosyjskiej drugiej połowy XIX propagujący sztukę naturalistyczną. Przedstawiciele tego kiemaku urządzali wystawy objazdowe (stąd nazwa).

2

   C».ljnichen. Grieczirsktj i Rimtki/ tieatr (przekład I I.SieniHwwa). Moskwa 1894. s. 160-161.