2greka

12    Wprowadzenie

Owe starojońskie elementy języka epopei pozwalają domyślać się, że ich twórca pochodzi! z wybrzeży Azji Mniejszej, siedzib Jonów i Eolów.

Wraz z hegemonią Aten po wojnach perskich w poł. V w. p.n.e. dialekt attycki z wolna rozszerza się stając się w IV w. pierwszą lingua franca greckiego świata. W nim piszą wielcy pisarze V i IV w.p.n.e. historyk Tukidydes, prozaik Ksenofont, komediopisarz Arystofanes (tragicy tworzą w swoistym języku poetyckim zabarwionym formami dialektu jońskiego i doryckiego), mówcy attyccy, jak Demostenes, Izokrates, czy Lizjasz, filozofowie, jak Platon, czy Arystoteles.

Klasyczny język grecki narodzi! się na ulicach Aten, w miasteczkach i obejściach wiejskich stłoczonych na małym półwyspie we wschodniej części Grecji właściwej, między morzem a górami Kithajronu, granicą Beocji. Wzgórza Hymetu i Pentelikonu otaczają niewielkie równiny maratońską, ełeuzyńską i ateńską, nawadnianą przez potoki Ilissos i Kefisos.

Dzieje

Wyprawy Aleksandra Wielkiego, powstanie państw hellenistycznych, przemieszanie się ludności ze wszystkich części ojkumene, czyli świata zamieszkałego, sprzyjało przyśpieszeniu zmian zachodzących w języku. W zadziwiająco krótkim czasie od chwili, gdy ojciec Aleksandra, Filip II Macedoński, uczynił dialekt attycki językiem oficjalnym swego na pół jeszcze barbarzyńskiego dworu, wykształciła się „wspólna mowa” Greków - rj xotvvj óui>,f.xroę. Jej rozwój możemy śledzić w dokumentach papirusowych, w przełożonej w Egipcie Ptolemeuszy Biblii (Septuaginta), w tekstach Nowego Testamentu i pismach pierwszych Ojców Kościoła Wschodniego. Od tego też momentu pojawia się w dziejach języka greckiego problem, który im będzie odtąd towarzyszył - pogłębiające się rozdwojenie języka - diglosja.

Podczas gdy kojne mówiona rozwija się w sposób naturalny, właściwy wszystkim językom żywym, dla pisarzy greckich wzorem pozostaje dialekt attycki Złotego Wieku.

Przy końcu okresu rzymskiego (30 r. p.n.e. - IV w. n.e.) potoczny język grecki, zwany często romejskim (Grecy bowiem, jako obywatele Imperium Ro-manum, nazywali siebie „Romejami, Romiami”, czyli Rzymianami), różni się już dość znacznie od uczonego, coraz bardziej sztucznego języka literackiego.

Gdy bierze się do ręki uczone dzieło greckiego autora powstałe w ciągu ponad tysiącletniej historii Cesarstwa Bizantyńskiego, a zatem pomiędzy, powiedzmy, VI w. (panowanie Justyniana) a XV w. (1453 r. - zdobycie Konstantynopola przez Turków), trudne, a często wręcz niemożliwe staje się ustalenie daty jego powstania na podstawie analizy języka. Tak bardzo starają się autorzy bizantyńscy dorównać, na ile im na to pozwala wielce niedoskonała znajomość lę/yka coraz hardziej odległych przodków, pisarzom klasycznym, tak wicie

F

I

Wprowadzenie    13

różnych elementów z kolejnych historycznych epok pojawia się i miesza w ich udziwnionym stylistycznie języku.

Problem, jakim językiem powinni posługiwać się Grecy, staną! przed twórcami nowożytnego państwa, wyzwolonego spod wielowiekowej okupacji tureckiej, w latach trzydziestych XIX w. Odrzucono ludowy język romejski -ór](ioxiy.r(, jako „sturczoną” gwarę niewykształconego ludu. Językiem oficjalnym młodego państwa stał się zaproponowany przez żyjącego na emigracji uczonego filologa Adamandiosa Koraisa język „oczyszczony” (oczyszczony z obcych, zwł. tureckich naleciałości i wzbogacony o słownictwo i konstrukcje attyckie) - yaOapeóouoa.

Dopiero wprowadzenie demotyku do poezji przez wielkich romantyków XIX w., zwłaszcza przez twórcę hymnu narodowego Grecji, Dionizjosa Solomosa (satyrycznie sportrelowanego przez Słowackiego w pieśni Tli Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu), a do prozy przez autora głośnej Mojej Podróży, Janisa Psycharisa, zmieniło układ sił w sporze archaistów z demotykistami na korzyść tych ostatnich. Dziś Grecy mówią i piszą w Kot.vf] N£oeUayvixij (czyt. kini neoeliniki), czyli języku nowogreckim, stanowiącym kolejną żywą i wciąż zmienną postać języka, którego słowa wyskrobano niegdyś na kruchej glinianej tabliczce.

Czytałem po ulicach wszystkie szyldy, napisy, afisze. Rozwiązywałem znaczenie słów, klóic odbiegły od pierwowzorów z naszych szkolnych gramatyk, cieszyłem się każdym nie zmienionym wyrazem. Co za radość, że to zabalsamowane słownictwo, w którym spełniam tajemnicze obrzędy łączenia się z duchami ludzi dawno umarłych, żyje, jest mową codzienną, wypowiada rzeczy konieczne i pospolite!

Szedłem za grupą osób głośno rozmawiających. Zrazu wydawało mi się, żc chyba nie mówią tym samym językiem, który odezwał się do mnie z murów miasta. Był to prędki, syczący, skrzypiący_rszwargot. Wsłuchiwałem się pilnie, zanim zdołałem wyłowić parę znajomych dźwięków. Gdzie tylko ucho podałem, wrzał dookoła ten język nazywający się .rzymskim”, jakiś mi jednocześnie bliski i daleki. Między mną a nim kładły się stulecia, w których dawna mowa Hellenów przeszła przez bizantyńską gwarę ludową i ze wszystkich wojen i najazdów wzięła w siebie słowa łacińskie, albańskie, słowiańskie, arabskie, włoskie, tureckie, francuskie. Pogmatwała się składnia, wykoszlawił się sens starych wyrazów, w coraz bardziej zmieniającej się wymowie zatarły się odwieczne etymologie. Z całą znajomością grcczyzny stałem na bruku ateńskim jak zwyczajny cudzoziemiec.

Wsiadając do autobusu zapytałem szofera:

-    Omonia (plac Zgody) ?

Odpowiedział:

-    Malisia.

Nigdy się ten człowiek nie dowie, jak mnie uradował tym jednym, małym słowem. Znaczy ono właściwie: „najbardziej” i od trzech tysięcy lat wyrażano nim w tych stronach żywe potwierdzenie. Po nieskończone razy powtarza się ono w dialogach Platona - zawadiackie, niepewne, potulne, zależnie od lego, czy Sokrates kogoś do muru przypiera, czy pozwala mu się rozzuchwalić, udając własną niższość. A kiedy zapytałem znów o coś jednego z siąsiadów w autobusie, odparł: „Ochi" - nie - i na znak przeczenia podniósł z lekka głowę do góry. Ten odmienny