384

znaczeń tematu słowotwórczego i formantu. Dla wkładki będzie to więc znaczenie: ‘obiekt czynności’, podobnie jak dla wtyczki, więźnia i skazańca', dla palacza będzie to znaczenie ‘subiekt czynności’, podobnie dla myśliciela, nadawcy, odbiorcy.

Klasę wyrazów o wspólnej wartości kategorialnej można nazywać kategorią słowotwórczą, por. np. nazwy wytworów czynności, nazwy subiektów czynności, nazwy czynności. Pojęcie podrzędne względem kategorii to typ słowotwórczy, który tworzy derywaty o tej samej wartości kategorialnej (należące więc do tej samej kategorii słowotwórczej) i tym samym formancie. Abstrahuje się w tym wypadku od kształtu i indywidualnego znaczenia tematu, natomiast istotny jest kształt formantu; np. typ słowotwórczy stanowią nazwy subiektów czynności z formantem -acz (zbieracz, palacz, szperacz, ładowacz), nazwy wytworów czynności z formantem paradygmatycznym (typu wykop, nasyp, wytwór, wypiek).

Każda część mowy ma właściwe sobie kategorie i typy słowotwórcze. Będą one opisane w poszczególnych rozdziałach tej książki.

8. PRODUKTYWNOŚĆ, KATEGORIALNOŚĆ I REGULARNOŚĆ ZNACZENIOWA DERYWATÓW

Pojęcia kategorialności i produktywności. W przeciwieństwie do większości konstrukcji fleksyjnych derywaty nie są tworzone regularnie, według określonych reguł. Właściwość konstrukcji językowych polegająca na tym, że mogą one być tworzone doraźnie w tekstach na podstawie ścisłej reguły, tzn. od wszystkich okazów jakiejś klasy tematów za pomocą określonego formantu lub końcówki, nazywamy kategorialnością. Kategorialne są np. formy celownika lm. tworzone za pomocą morfemu -om od dowolnego rzeczownika (stolom, psom, odrzutowcom) czy imiesłowy na -ąc(y) tworzone od każdego czasownika ndk (płynący, biegający, orbitujący itp.). Wyrazy, od których tworzone są konstrukcje kategorialne, stanowią klasę ściśle określoną, inaczej mówiąc kategorię.

Derywatom brak jest pełnej kategorialności. Nawet najbardziej regularne formacje, jak nazwy czynności na -anie, -enie, -cie, nazwy cech z formantem -ość, przymiotniki na -owy, przysłówki na -o, -e, zawierają listy wyjątków. Tworzenie nowych derywatów to w zasadzie pomnażanie słownika, a nie budowanie wyrazów tekstowych (form fleksyjnych). Przy derywatach należy więc mówić o stopniach produktywności typów słowotwórczych (tzn. zdolności tworzenia nowych jednostek leksykalnych); niektóre typy, jak wymienione wyżej, cechują się nieograniczoną niemal produktywnością.

Kategorialność i produktywność a reguły kodowania tekstów. Kategorial-ność konstrukcji umożliwia sformułowanie reguły kodowania tekstu, pozwalającej na nieograniczone (dowolne) tworzenie nowych konstrukcji tekstowych (konstrukcji fleksyjnych). Reguły derywacyjne, jak mówiliśmy, nie stwarzają w zasadzie takich możliwości. Bliskie kategorialności są typy nieograniczenie produktywne, takie jak wymienione nazwy czynności na -anie, -enie, -cie, według których przy znajomości wyjątków (por. s. 393) można

384