385

tworzyć nowe konstrukcje nie słyszane wcześniej, np. deglomerowanie, sub-stytuowanie. Z wyjątkiem wymienionych typów prawie kategoria!nych znakomita większość typów słowotwórczych z powodu braku kategorialności stanowi podstawę tworzenia nowych jednostek leksykalnych, ale nie może służyć bezpośrednio do kodowania tekstów.

Pojęcie regularności semantycznej i reguły dekodowania tekstu. Reguły dekodowania, czyli odczytywania tekstu (rozumienia konstrukcji), wymagają przede wszystkim regularności semantycznej, tzn. zgodności znaczenia słowotwórczego z leksykalnym. Regularne semantycznie są np. takie derywaty, jak: lampka ‘mała lampa', studentka ‘kobieta student’, w odróżnienu od nieregularnego wiatraka (‘młyn poruszany wiatrem’), w którym znaczenie ‘młyn’ nie należy do znaczenia słowotwórczego.

Sama regularność semantyczna nie wystarczy jednak do poprawnego odczytania znaczenia derywatu, jeśli funkcja formantu nie jest jego funkcją inwariantną (lub kontekstową), a jedynie fakultatywną; np. znaczenie żeńskości w formancie -ka jest fakultatywne (występują inne, oboczne znaczenia), stąd derywat studentka mógłby być doczytany jako ‘bycie studentem’ analogicznie do znaczenia wyrazów belferka, stolarka czy partyzantka. Warunkiem poprawnego odczytania derywatu jest więc inwariantność całkowita lub kontekstowa funkcji formantu i regularność znaczeniowa. Takie sytuacje są jednak bardzo rzadkie w słowotwórstwie.

W sumie więc reguły słowotwórcze nie odgrywają decydującej roli przy tworzeniu i rozumieniu tekstów, ponieważ derywaty wchodzą do zdań jako całe jednostki leksykalne i mogą być rozumiane przez odbiorcę najczęściej także tylko jako znane jednostki słownikowe. Odczytywanie przez odbiorcę znaczeń słowotwórczych ułatwia tylko rozumienie, domyślanie się znaczeń wyrazów w tekście, co jest szczególnie cenne m.in. przy nauce języka obcego (por. Puzynina 1970).

Jak więc widać, system derywacyjny nie ma bezpośredniego udziału w procesach tworzenia i rozumienia tekstów, a więc w podstawowej działalności człowieka. Jest on niejako systemem wtórnym, ukazującym relacje semantyczno--formalne w obrębie słownictwa, ujawniającym strukturę semantyczną leksemów, tzn. sposób organizacji ich treści przez przyporządkowanie elementom semantycznym wykładników formalnych (por. Bogusławski 1976). Jest on ponadto świadectwem sposobu interpretowania świata przez człowieka, co bardzo mocno podkreśla współczesne językoznawstwo antropologiczne (por. Tokarski 1993).

9. PROBLEM KIERUNKU MOTYWACJI I WIELOMOTYWACYJNOŚCI

W sformułowanej na początku (1.1.) definicji derywatu przyjęliśmy, że wyraz bardziej złożony semantycznie jest deiywatem, a wyraz prostszy znaczeniowo stanowi jego podstawę, oraz założyliśmy, że dla każdego derywatu można ustalić jeden wyraz motywujący go semantycznie. W praktyce jednak trudno nieraz ustalić stosunki semantyczne między wyrazami, tzn. stwierdzić, który wyraz jest bardziej złożony, a który prostszy, a także w wielu wypadkach

385