501

Przy opisie relacji np. lokaty wnej bierze się pod uwagę relację między podstawą rzeczownikową a rzeczownikiem określanym, której wykładnikiem jest prefiks nie będący formantem, dlatego też nie jest to opis sensu stricto słowotwórczy. Tylko nieliczne przymiotniki nie są równoznaczne z wyrażeniem przyimkowym stanowiącym podstawę słowotwórczą. Dotyczy to zwłaszcza niektórych formacji zawierających prefiksy między- i poza-, por. pracownia międzyszkolna ‘należąca do kilku szkół’; pozaustawowy obowiązek ‘nie objęty ustawą’ (zob. Satkiewicz 1969: 157-158). O wieloznaczności formacji z poszczególnymi prefiksami pisała D. Tekiel (1977: 40-44).

Najważniejszą kwestię w opisie derywatów od wyrażeń przyimkowych stanowią reguły sufiksacji. Najczęściej derywat tworzony jest za pomocą tego samego formantu co odpowiedni przymiotnik odrzeczownikowy, np. -owy: przygruntowy jak gruntowy, polodowcowy jak lodowcowy, beztłuszczowy jak tłuszczowy; -ny: przygraniczny jak graniczny, bezludny jak ludny; -ski: podgórski jak górski, zamorski jak morski, bezpański jak pański. Odstępstwa od tej reguły są nieliczne: bezcłowy choć urząd celny (Tekiel 1977: 41); światła przeciwmgłowe, choć mglisty dzień.

Oprócz formantów sufiksalnych występuje formant paradygmatyczny. Co ciekawe, derywaty paradygmatyczne zwykle nie maja odpowiedników w postaci paradygmatycznych przymiotników od rzeczownikowych, por. bezręki (i jednoręki), choć ręczny', bezwłosy (i rudowłosy); bezoki, beznogi, bezgrzywy, bezrogi, bezpióry i beztroski, choć troskliwy. Z drugiej strony mamy przymiotniki od wyrażeń przyimkowych (zastrzyk) dotęlniczy odpowiadające przymiotnikom odrzeczównikowym (ciśnienie) tętnicze - oba paradygmatyczne (temat kończy się na fonem -Ć-). Istnieje pewna korelacja w zakresie wykładników derywacji przymiotników od wyrażeń przyimkowych i złożonych (zob. 7.3.4.).

5. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE - A (A,)

Derywaty odprzymiotnikowe różnią się zasadniczo od odrzeczownikowych i odczasownikowych. Analizie podlega tu relacja semantyczna między derywatem (A) a podstawą (A|), np. przy-krótki «- krótki ‘zbyt krótki’. Aby ustalić funkcję semantyczną formantu, wystarczy zestawić parę derywacyjną. Nie trzeba sięgać do nadrzędnego rzeczownika, ponieważ znaczenie derywatu nie jest uzależnione od kontekstu rzeczownikowego. Parafrazujemy tylko analizowany przymiotnik. W rezultacie opisujemy znaczenie słowotwórcze leksemu (a nie jego użycia w kontekstach). Derywaty odprzymiotnikowe powstają w drodze prefiksacji (jak powyżej) lub sufiksacji, np. krótk-awy *- krótki.

Również w tej grupie derywatów występuje zjawisko dwumotywacyjności. W poprzednim punkcie stwierdzono, że niektóre derywaty można interpretować jako motywowane przez wyrażenia przyimkowe lub przymiotniki, np. bezdyskusyjny. Inne można interpretować jako odrzeczownikowe bądź odprzymiotnikowe, np. siarkawy <-l) siarka; 2) siarkowy. Jeszcze inne przymiotniki można interpretować jako odprzymiotnikowe bądź odczasownikowe, np. nieszkodliwy <-l) szkodliwy, 2) nie szkodzić (zob. 2.). Są też przymiotniki, które można interpretować jako odrzeczownikowe lub odprzymiotnikowe. np. antynikotynowy i transoceaniczny (zob. 3.1.2.).

Jako kryterium podziału derywatów przyjęto funkcję semantyczną formantu. Wyróżniono trzy główne rodzaje tych funkcji, a zarazem trzy klasy derywatów: negacyjne, gradacyjne i ekspresywne.

501