50Q

50 Częić I. POJĘCIA I KATEGORIE!

Sc a ko l w i e k podmiotowość wydaje się z pewnością lepsza niż żadna. Jasne jest, że aby mówić o postępie, musimy mieć kierunkową zmianę, a jeżeli postrzegamy kierunkową zmiany jako wynik działania ludzi, jakakolwiek podmiotowość jest oczywistym warunkiem*, postępu. Jej czynny udział jest jednakże jedynie warunkiem postępu, koniecznym, ale w żad-;' nym razie nie wystarczającym. Nic zapominajmy, że zmiana kierunkowa może mieć rów/ nież charakter wsteczny; może być regresem, a nie postępem. A zatem musi to być podmio towość szczególnego rodzaju, taka, która posiada postępowy potencjał. Jakie zatem cech;/ są tu szczególnie istotne?

|

1.    Po pierwsze, cechy działających jednostek. Wyróżnię kilka opozycji, między którymi możliwe są oczywiście stany pos'rednie. Tak więc, działające jednostki mogą być kreatywne. innowacyjne, zorientowane na osiągnięcia lub pasywne, konserwatywne, pogedzor* z przypisanymi im pozycjami. Mogą prezentować autonomię, niezależność, silny charakter' lub wykazywać się konformizmem, dostosowaniem, podległością. Mogą mieć właściwą świadomość własnego położenia społecznego lub być jednostkami nieświadomymi, żyjącymi złudzeniami lub fałszywą świadomością. Wynika z tego, że działania podejmować przez większość jednostek, lub te szczególnie wpływowe, będą miały istotny wpływ ta kształt podmiotowości.

2.    Równie ważne są cechy struktury. Mogą być bogate w opcje, dopuszczające wiek rozwiąznó, heterogeniczne, skomplikowane lub zupełnie na odwrót: ubogie w opcj«, ogi.iniczonc, homogeniczne i proste. Mogą być otwarte, elastyczne, tolerancyjne, ćoousz-czające duży zakres urozmaiceń lub zamknięte, sztywne, dogmatyczne i skutecznie eliminujące nowości. I znów, to, jakie struktury otaczają większość aktywnych jednostek (luba szczególnie wpływowe), znajdzie odzwierciedlenie w kształcie podmiotowości.

3.    Cechy środowiska przyrodniczego, w którym znajduje się społeczeństwo, wywierają swój wpływ na dwóch poziomach: przez warunki obiektywne i przez subiektywne postaw) ludzi. Warunki naturalne mogą być łagodne, bogate w zasoby, przyjazne człowiekowi lub ,i iowc, ubogie i nieprzyjazne. Natomiast ludzie mogą starać się okiełznywać, formował t podporządkowywać sobie przyrodę, przystosowywać ją do swoich potrzeb i aspiracji alto mogą chcieć jedynie dostosowywać się do niej, podporządkowywać się, wykazywać pasywność

4 Pamiętając o właściwym społeczeństwu wymiarze historycznym, trzeba podkreślić rolę tradycji, ponownie na poziomie obiektywnym i subiektywnym. Obiektywnie, wydaje się mieć znaczenie, czy tradycja charakteryzuje się ciągłością, spójnością, długim trwaniem, czy raczej ma charakter nieciągły, panuje w niej zamęt i chaos. Subiektywnie, szacunek. przywiązanie, zakorzenienie w tradycji mogą być przeciwstawione nastawieniu na teraźniejszość i bezkrytycznemu odrzuceniu przeszłości (tak charakterystycznemu dla ..generacji tu i teraz").

5. Znacząco mogą się różnić także wyobrażenia dotyczące przyszłości. Postawa optymizmu i nadziei jest przeciwstawna pesymizmowi, katastrofizmowi i desperacji. Wiara, że przyszłość zależy od nas, że możliwe są alternatywne, zależne od ludzkich wysiłków scenariusze jej rozwoju, znajduje się w opozycji do wszelkich rodzajów fatalizmu i finalizmu. Przyjęcie długoterminowej perspektywy lub strategii na przyszłość to coś zupełnie innego niż perspektywa krótkoterminowych, natychmiastowych oczekiwań czy oponunistycznych. taktycznych machinacji.

Jeżeli ponownie przyjrzymy się liście różnych cech podmiotowości, zobaczymy, że można je podzielić na dwie grupy. Niektóre z nich określają, czy ludzie będą chcieli przekształcać swoje społeczeństwo - te zmienne tworzą 2biór motywacji aktywistycznych. Pozostałe określają. czy ludzie będą w stanie działać; te zmienne tworzą zbiór możliwości sprzyjających działaniu. Tylko wtedy można mówić o postępowej podmiotowości, jeżeli łączy ona w sobie oba :c warunki - motywacje i możliwości, jeżeli ludzie zarówno c h c ą, jak i mogą działać.

Przypuszczam, żc staje się to możliwe, kiedy połączy się pierwsze człony wymienionych powyżej dychotomii, uzyskując kombinację: (1) kreatywnych, autonomicznych i sa moświadomych jednostek, (2) bogatych w opcje i elastycznych struktur. (3) przyjaznych warunków naturalnych, (4) zachowującej ciągłość i szanowanej tradycji oraz (5) optymistycznego nastawienia do przyszłości, umiejętności jej przewidywania i długofalowego planowania. Jest to typ idealny „społeczeństwa aktywnego" (przyjmując termin Amitai Pizio-niego, 1968a), w którym może wytworzyć się postępowa podmiotowość i którego celem jest postępowe samoprzcksztalcenie.

Dotąd charakteryzowaliśmy podmiotowość z perspektywy zewnętrznej. Własności zorientowanej na postęp podmiotowości zredukowaliśmy do warunkujących i determinujących ją czynników zewnętrznych. Chciałbym jednak przyjąć teraz perspektywę wewnętrzną i skupić się na funkcjonowaniu zorientowanej na postęp podmiotowości, żc tak powiem, od wewnątrz. Pytanie brzmi: jaki jest modus operandi podmiotowości zanurzonej w zbiorze warunków i oddziaływań - strukturalnych, osobowych, naturalnych i historycznych -zawartych w naszym typie idealnym?

Opiszemy go za pomocą dwóch szerokich, ogólnych pojęć: wolności t autotranscendencji. Żywotna, zorientowana na postęp podmiotowość jest do pewnego stopnia wolna. Jest wolna w rozumieniu wolności negatywnej („wolności od”), to znaczy mimo ograniczeń dysponuje pewnym poziomem autonomii i niezależności; funkcjonuje w ramac li otw artego pola opcji, możliwości, szans. Jest też wolna w rozumieniu wolności pozytywnej /„wolności do"), to 2naczy ma zdolność do wpływania, zmieniania, pokonywania ograniczeń i tworzenia ułatwień; ma pewien stopień władzy i kontroli nad okolicznościami, w jakich istnieje.

Jednakże niezwykle istotną, najważniejszą cechą jest jej skłonność do autotranscender.-cji. wychodzenia poza siebie, pokonywania ograniczeń, przekraczania barier i „granic". Trzymając się tej ostatniej metafory, autotranscendencja zachodzi na trzech „granicach" kondycji ludzkiej; przekraczaniu przyrody przez jej okiełznywanie, kontrolowanie i reguło wanie za pomocą pracy; przekraczaniu struktur społecznych za pomocą rozmaitych uni ków, zachowań dewiacyjnych, reform i rewolucji; i wreszcie jako autotransccndcnoja dzia łających jednostek przez naukę, kształcenie się, samokontrolę, sukces, rozwijanie się. mz. szerzenie ograniczonych ludzkich możliwości z pomocą technologii etc

Tę skłonność można wyjaśnić jako konsekwencję dwóch podstawowych cc< li światu ludzkiego: kreatywności (innowacyjności) działających podmiotów tworzących nowe, oryginalne cele, idee, instytucje, oraz kumulatywnego charakteru ciągle tn/i/n/.mego i wzbogacanego doświadczenia ludzkiego, indywidualnie zdobywanego pi zez • •■!<• /)•    .

a w perspektywie historycznej przekazywanego kulturowo. Ostatecznie odiu|dii)«-my z.i cem główny motor postępu w nicrcdukowalncj i z natury nieograniczonej ludzku-) koaiyw ności i zdolności uczenia się. dzięki którym możliwe jest tworzenie innowacji om/ i Ii dziedziczenie i przekazywanie, przez co powiększa się wspólny zasób wiedzy, iinu^iciiio ści, strategii, technik etc.