img026 (50)

2. Do opisu zjawisk występujących w każdej jednostce stosuje się specjalne kategorie”.¹

Przedmiotem tego rodzaju obserwacji są Jednostki pola” określane także mianem Jednostek opisu”, Jednostek działania”, „epizodów zachowania się”, „aktów” lub „czynności”. Jednostki pola to poszczególne, wyodrębniające się składniki zachowania tworzące pewną całość. Przeprowadzając obserwacje rejestrujemy występowanie danych jednostek pola, ich kolejność, wzajemne nakładanie się i czas trwania.

Obserwacja jednostek pola jest przydatna przy poznawaniu kontaktów społecznych dzieci i młodzieży. Wyodrębnionymi jednostkami pola może być wtedy „prowadzenie rozmowy”, „udzielanie pomocy”, „doradzanie”,-„wspólne użytkowanie przedmiotów”, „wymienianie przedmiotów”, „kłócenie się”, „uczestniczenie w bójce”; można je też określić mianem Jednostek społecznego obcowania” lub „jednostek interakcji społecznych”.

Rodzajem obserwacji skategoryzowanej jest ponadto obserwacja topograficzna. Bywa ona przydatna przy badaniu zachowania się danej osoby w grupie oraz analizowaniu nawiązywanych przez nią kontaktów społecznych. Teoretyczne podstawy obserwacji topograficznej zostały opracowane przez A. Gurycką, która posługiwała się nią badając aktywność uczniów przejawianą przez nich w czasie lekcji.

Obserwacja topograficzna może być prowadzona wtedy, gdy osoby obserwowane są rozmieszczone w przestrzeni dającej się ogarnąć wzrokiem przez obserwatora. Z sytuacją taką mamy do czynienia na lekcji, gdy uczniowie zajmują miejsca w ławkach.

Przed przeprowadzeniem obserwacji topograficznych należy ustalić kod obserwacyjny oraz przyporządkować mu odpowiednie oznaczenia symboliczne. W badaniach A. Guryckiej wyodrębniono następujące rodzaje czynności występujących u uczniów w czasie lekcji.²

.    -i-    .    •

Uczeń śledzi tok lekcji    /

uczeń nie śledzi toku lekcji    \

podnosi rękę    -f

zostaje wywołany do odpowiedzi przez nauczyciela (o)

wywołany odpowiada — dobrze	©
wywołany odpowiada — źle	O
zadaje pytani© bez podnoszenia ręki	p
rozmawia	r
kręci się	kr

Po opracowaniu kodu obserwacyjnego sporządzono plan sytuacyjny klasy, w której prowadzono obserwacje. Mając na uwadze główne etapy lekcji rejestrowano zaobserwowane w czasie ich trwania czynności uczniów. Przy dokonywaniu analizy zebranych materiałów można było uzyskać informacje o aktywności i jej formach przejawianych przez poszczególnych uczniów w czasie lekcji, wykreślić profil i obliczyć ilościowy wskaźnik aktywności. Podobne zestawienie można wykonać w odniesieniu do konkretnych sytuacji bodźcowych (np. podawanie nowego materiału, utrwalanie materiału) oraz sformułować wnioski dotyczące form aktywności przejawianych przez badaną grupę.³

Prowadzone obserwacje wymagają ich zarejestrowania. Uwzględniając sposób utrwalania zbieranych materiałów można wyróżnić obserwację z rejestracją słowną, z rejestracją symboliczną oraz obserwację instrumentalną.

Obserwacja z rejestracją słowną polega na notowaniu w dzienniku obserwacyjnym faktów stwierdzonych w zachowaniu się. H. F. Wright wyróżnia dzienniki obserwacyjne o szerokim zakresie oraz dzienniki tematyczne. W pierwszych z nich rejestrujemy wszystkie fakty występujące w zachowaniu się dziecka, w drugim zaś jedynie niektóre stosownie do przyjętego celu obserwacji.⁴

W odniesieniu do każdej obserwacji notowanej w dzienniku obserwacyjnym podajemy szereg ogólnych informacji (data, czas trwania, miejsce obserwacji, szczególne okoliczności jej przeprowadzania), następnie dokonujemy słownego opisu faktów zaobserwowanych w zachowaniu się. Gdy niezbędny jest ich możliwie dokładny zapis, dokonując obserwacji posługu-

4* 51

1

   Tamże, s. 119.

2

   Por. A. Gurycka: Obserwacja topograficzna. „Psychologia Wychowawcza” 1967 nr 2, s. 178.

3

   Tamże, s. 175—183.

4

   H. F. Wright: Obserwacyjne metody badania dziecka. W: Podręcznik metod badania rozwoju dziecka. Pod red. P. H. Mussena. T. I, jw., s. 90.