90

90 Kazimierz Ożog, Ustna odmiana języka ogólnego

Zróżnicowanie intonacyjne wypowiedzi odmiany ustnej jest bardzo duże, różne gatunki mowy cechuje swoista, łatwo rozpoznawalna przez mówiących intonacja, np. odmienne przebiegi intonacyjne oznajmienia, pytania, pogróżki. Intonacja wskazuje wyraźnie na określone typy zdań.

Ważna jest rola intonacji w wypowiedziach nacechowanych ekspresyw-nie. Występują one bardzo często w odmianie ustnej. Intonacja jest wówczas znakiem emocjonalnego stosunku mówiącego do przekazywanych treści i może wyrażać rozmaite uczucia, np. złości, nienawiści, miłości, por. jesteś mądry powiedziane z intonacją ironiczną ma akurat odwrotne znaczenie i w warstwie emocjonalnej wyraża negatywny, lekceważący stosunek do drugiej osoby. Swoistą, łatwo rozpoznawalną intonację mają w języku polskim np. zdania wyrażające pogróżkę, por. zdania typu: Uważaj!Ja tu wrócę!

Istotnym komponentem subkodu prozodycznego, szeroko wykorzystywanym w odmianie ustnej, jest akcent. Jest to zjawisko polegające na uwydatnieniu niektórych sylab w wyrazach bądź w zdaniu. W wypowiedziach ustnych mamy więc do czynienia z akcentem wyrazowym i akcentem zdaniowym (logicznym).

Akcent wyrazowy ma charakter dynamiczno-muzyczny, tzn. jest to mocniejsze wymówienie akcentowanej sylaby powiązane z pewną zmianą (zwykle podniesieniem) jej wysokości muzycznej. Pada on zwykle na przedostatnią sylabę w wyrazie. Zalecane przez poradniki poprawnościowe akcentowanie niektórych wyrazów na sylabie trzeciej od końca występuje przeważnie w wariancie oficjalnym odmiany ustnej języka ogólnego. Natomiast w wariancie nieoficjalnym coraz częstsze staje się odejście od tych zaleceń. Młode pokolenie Polaków powszechnie akcentuje wyrazy typu fizyka, matematyka na drugiej sylabie od końca. Traktuje je zatem jako wyrazy już zupełnie spolszczone.

Akcent wyrazowy pełni w wypowiedzi funkcję delimitacyjną, która polega na rozgraniczeniu segmentów wypowiedzi - wyrazów samodzielnych akcentuacyjnie i tzw. enklityk i proklityk, czyli wyrazów akcentowo niesamodzielnych.

Akcent zdaniowy to wyróżnienie jakiegoś wyrazu w wypowiedzi, tego mianowicie, na który mówiący chce zwrócić szczególną uwagę ze względu na przekazywaną treść. Jest to wyraz w jakiś sposób ważny, istotny komunikacyjnie, zwykle człon wprowadzający nową informację. Nadawca chce ten człon uwydatnić, wyróżnić z tła wypowiedzi.

Człon podkreślony przez akcent zdaniowy (logiczny), wprowadzający nową informację, nazywany jest rematem wypowiedzi (patrz hasło: Tekst).

Często akcent zdaniowy pada na pierwszą sylabę wybranego przez nadawcę wyrazu, np.: Pójdziemy i zrobimy to, o co nas proszą.

Przedłużanie niektórych głosek (zwykle samogłosek) w segmentach wypowiedzi ustnych służy do wyrażania uczuć, ma więc funkcję ekspresywną.