11849 skanuj0004

90 Ka-umien Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego

Zróżnicowanie intonacyjne wypowiedzi odmiany ustnej jest bardzo duże, różne gatunki mowy cechuje swoista, łatwo rozpoznawalna przez mówiących intonacja, np. odmienne przebiegi intonacyjne oznajmienia, pytania, pogróżki. Intonacja wskazuje wyraźnie na określone typy zdań.

Ważna jest rola intonacji w wypowiedziach nacechowanych ekspresyw-nie. Występują one bardzo często w odmianie ustnej. Intonacja jest wówczas znakiem emocjonalnego stosunku mówiącego do przekazywanych treści i może wyrażać rozmaite uczucia, np. złości, nienawiści, miłości, por. jesteś mądry powiedziane z intonacją ironiczną ma akurat odwrotne znaczenie i w warstwie emocjonalnej wyraża negatywny, lekceważący stosunek do drugiej osoby. Swoistą, łatwo rozpoznawalną intonację mają w języku polskim np. zdania wyrażające pogróżkę, por. zdania typu: Uważaj! Ja tu wrócę!

Istotnym komponentem subkodu prozodycznego, szeroko wykorzystywanym w odmianie ustnej, jest akcent. Jest to zjawisko polegające na uwydatnieniu niektórych sylab w wyrazach bądź w zdaniu. W wypowiedziach ustnych mamy więc do czynienia z akcentem wyrazowym i akcentem zdaniowym (logicznym).

Akcent wyrazowy ma charakter dynamiczno-muzyczny, tzn. jest to mocniejsze wymówienie akcentowanej sylaby powiązane z pewną zmianą (zwykle podniesieniem) jej wysokości muzycznej. Pada on zwykle na przedostatnią sylabę w wyrazie. Zalecane przez poradniki poprawnościowe akcentowanie niektórych wyrazów na sylabie trzeciej od końca występuje przeważnie w wariancie oficjalnym odmiany ustnej języka ogólnego. Natomiast w wariancie nieoficjalnym coraz częstsze staje się odejście od tych zaleceń. Młode pokolenie Polaków powszechnie akcentuje wyrazy typu fizyka, matematyka na drugiej sylabie od końca. Traktuje je zatem jako wyrazy już zupełnie spolszczone.

Akcent wyrazowy pełni w wypowiedzi funkcję delimitacyjną, która polega na rozgraniczeniu segmentów wypowiedzi - wyrazów samodzielnych akcentuacyjnie i tzw. enklityk i proklityk, czyli wyrazów akcentowo niesamodzielnych.

Akcent zdaniowy to wyróżnienie jakiegoś wyrazu w wypowiedzi, tego mianowicie, na który mówiący chce zwrócić szczególną uwagę ze względu na przekazywaną treść. Jest to wyraz w jakiś sposób ważny, istotny komunikacyjnie, zwykle człon wprowadzający nową informację. Nadawca chce ten człon uwydatnić, wyróżnić z tła wypowiedzi.

Człon podkreślony przez akcent zdaniowy (logiczny), wprowadzający nową informację, nazywany jest rematem wypowiedzi (patrz hasło: Tekst).

Często akcent zdaniowy pada na pierwszą sylabę wybranego przez nadawcę wyrazu, np.: Pójdziemy i zrobimy to, o co nas proszą.

Przedłużanie niektórych głosek (zwykle samogłosek) w segmentach wypowiedzi ustnych służy do wyrażania uczuć, ma więc funkcję ekspresywną.

Ciąg mowy składa się nierzadko z następujących po sobie samogłosek krótkich i długich, por.: A koogóż to nie widzą moje ooczy! Wiitaj! (radość z nieoczekiwanego spotkania); Nieprzeszkaadzaj!Idźsstąd (irytacja).

W wypowiedzi mówionej bywa także wykorzystywane tempo mówienia, rytm i barwa głosu. Operowanie tymi elementami służy przekazywaniu dodatkowych sensów, zwykle natury emocjonalnej, np. w czasie kłótni czy sprzeczki głos mocny, podniesiony, często przechodzący w krzyk ma podkreślić wypowiadane racje, z kolei głos ściszony przechodzący w szept znaczy, że przekazywana informacja jest poufna, nie można jej mówić publicznie.

Wymowa szybka, tak częsta w nieoficjalnym wariancie odmiany ustnej, powoduje znaczne uproszczenie w obrębie poszczególnych wyrazów, np. panie psorze, redukcję grup spółgłoskowych, np.porzonny ‘porządny’, osłabienie wymowy samogłosek, np. wogle, osłabienie wygłosu poszczególnych wyrazów. Wymowa taka prowadzi często do zakłóceń w odbiorze komunikatu.

Właściwości odmiany ustnej wynikające ze specyfiki komunikacji „twarzą w twarz”

Odmiana ustna języka ogólnego jest głównie zdeterminowana przez trzy czynniki, których źródłem jest specyfika komunikacji mówionej „twarzą w twarz”, a mianowicie przez:

1    - dialogowość mowy;

2    - spontaniczność procesu mówienia;

3    - sytuacyjność, czyli powiązanie dialogu z sytuacją.

Dialogowość mowy wynika z bezpośredniego kontaktu mówiących (nadawcy z odbiorcą), między którymi istnieje relacja partnerska „jaty”. Między partnerami rozmowy występuje sprzężenie zwrotne polegające na przemienności ról mówiącego i słuchającego. Bezpośredni kontakt między rozmawiającymi powoduje, że w odmianie ustnej, szczególnie w jej wariancie nieoficjalnym, istnieje bogaty i zróżnicowany repertuar środków językowych nazywanych operatorami kontaktu (w innej terminologii sygnałami fatycznymi bądź konatywnymi). Są to takie wyrażenia, których pry-marną funkcją jest nawiązanie kontaktu między nadawcą a odbiorcą, jego podtrzymywanie, wygaszanie i definitywne kończenie. Jest to bardzo charakterystyczny rys polszczyzny mówionej w jej różnych wariantach, także regionalnych. Tego typu formuły występują rzadko w polszczyźnie pisanej (Ożóg, 1990).

Bezpośredni kontakt mówiących powoduje, że w odmianie ustnej bardzo ważną rolę odgrywają inne kody ściśle współdziałające z kodem dźwięko-