ar5

a mianowicie, oprócz wyżej wspomnianego, życie poświęcone bąd-* działalności obywatelskiej, bądź teoretycznej kontemplacji ^M.

Niewykształcony więc ogół objawia naturę zgoła niewolniczą, wybierając tryb życia odpowiedni dla bydła, może go jednak poniekąd usprawiedliwić fakt, że wielu możnych tego świata podziela upodobania Sardanapala; ludzie natomiast o wyższej kulturze i żyjący życiem czynnym [upatrują szczęście] w zaszczytach. One bowiem, na ogół biorąc, są celem życia poświęconego działalności obywatelskiej. Okazuje się jednak, że i one są czymś bardziej powierzchownym od tego dobra, którego szukamy: zdają się bowiem zależeć raczej od tych, co ich udzielają, aniżeli od tego, kto ich dostępuje, dobro zaś samo przez się jest przypuszczalnie czymś, co tkwi w posiadającym je osobniku i niełatwo może mu być wydarte. — Ponadto zdaje się, że ludzie ubiegają się o zaszczyty, aby nabrać przekonania, że są dzielni; starają się tedy otrzymywać zaszczyty od ludzi rozsądnych, którym są dobrze znani, i otrzymywać je dzięki swej działalności²⁵; a zatem jasną jest rzeczą, że — przynajmniej ich zdaniem — dzielność stoi wyżej [aniżeli zaszczyty]. Mógłby więc ktoś może przypuścić, że celem życia poświęconego działalności obywatelskiej jest raczej owa dzielność. I ona jednak okazuje się niewystarczającą: nie jest bowiem — jak się zdaje — rzeczą nie do pomyślenia, by ktoś, komu nie 1096 a brak dzielności, przespał całe życie lub spędził je bezczynnie, a ponadto dotknięty był najgorszymi cierpieniami i nieszczęściami. Człowieka, któremu takie życie przypadło w udziale, nikt nie nazwie szczęśliwym, chyba ktejś, kto by za wszelką cenę upierał się przy [tym] paradoksie²⁶. Ale dość o tym (przedmiot ten bowiem jest dostatecznie opracowany w dostępnej wszystkim literaturze²⁷). Trzecim rodzajem życia jest życie poświęcone teoretycznej kontemplacji; będzie o nim mowa poniżej²⁸.

⁷⁴ Arystoteles ma na myśli kontemplację prawdy, z wykluczeniem momentów uczuciowych i mistycznych, które u późniejszych filozofów łączyły się z pojęciem kontemplacji. Pojęcie teoretycznej kontemplacji i poświęconego jej życia rozwija Arystoteles szerzej w rozdziale 7 ostatniej księgi Et. nik. Pojęcie to jednak i rozróżnienie wspomnianych w tekście trzech rodzajów życia jest wcześniejsze aniżeli Et. nik.: występuje ono w postaci bardziej rozwiniętej w Prolreplyku (rozdz. X Protreplyka Jamblicha), a źródłem jego jest etyka Platona z późnego okresu jego twórczości. Por. też El. eud. 1216 a 10. W starożytności przypisywano koncepcję „życia teoretycznego" Pitagorasowi (Jaeger, 65, 79, 98- 100, 244 - 246) lub Anaksagorasowi (tamże, 265, 266). — Por. Politykę 1324 a 8 i nn. i niżej, przypis 35.

^a W sprawie użycia terminów ..dzielność" i „dzielni" por. Wstęp, s. 52 - 60.

¹⁴ ©sok; — wyraz len użyty jest tu u znaczeniu wprowadzonym w Topikach 104 b 19: Oćaię jest lain twierdzeniem paradoksalnym, wypowiedzianym przez, kogoś z tych, co biegli są w filozofii. (Inne pojęcie 9ćoię w Analitykach wlórych 72 a 21: por. O niebie 306 a 12.)

'Ev toię śyiroKkloię. — Prawdopodobnie są owe eyKuK/.ia identyczne z pismami literackimi (ćŁompiKoi kóyot) Arystotelesa: inni iTlir Nicomacbeun Etliics of Aristntle. Intro. by J.A Smilli. Iranslated by D.P. Chase, 1947. Dalej cytowane Chase) upatrują w nich zaginione pismo Arystotelesa: tytuł laki ('EyKutckiuw oP) figuruje na liście pism Arystotelesowych, zamieszczonej przez Diogenesa l.aeitiosa w jego Żywocie Arystotelesa. Ross (Aristotle, Etliica Nicoinacliea. By W.D. Ross Imprcssion of 1931. Dalej cytowane: Ross) tłumaczy: bieżące dyskusje.

¹¹ 1177 a 12- 1178 a 8; 1178 b 3 - 1179 a 32.

Życie natomiast upływają; nu /dobywaniu majątku jest poniekąd życiem pod przymusem¹, u bogactwo octy w i Stic nic jest tym dobrem, którego szukamy; wszak jest ono czymś tylko |xjżytcc/.nym i jest środkiem do celu. Dlatego już raczej te rzeczy, o których wyżej była mowa, mógłby ktoś uważać za cele [ostateczne]; ceni się Je bowiem dla nich samych. I one jednak — jak się okazuje — celami tymi nic są, chociaż dla uzasadnienia tego poglądu wiele przytoczono argumentów.

6. Rozważania na temat istoty dobra. Krytyka platońskiego pojęcia idei dobra

Porzućmy więc ten temat; lepiej może zająć się rozważaniem dobra w ogóle² i zbadać, co przez nie rozumieć należy, jakkolwiek by przykre były tego rodzaju dociekania wobec fakttMż formy (ta etSij) wprowadzili moi przyjaciele. Zdaje się chyba jednak, że może lepiej jest i że trzeba dla ocalenia prawdy poświęcić nawet to, co jest nam bardzo bliskie — zwłaszcza jeśli się jest filozofem; bo gdy jedno i drugie jest drogie, obowiązek nakazuje wyżej cenić prawdę [aniżeli przyjaciół]³.

Owóż ci, co wprowadzili wspomniany pogląd, nie konstruowali idej (iSeaę) tych przedmiotów, o których orzekali poprzedzanie i następstwo (dlatego też nie tworzyli idei liczb); dobro jednakowoż orzeka się zarówno w [kategorii tego]⁴, czym coś jest, jak w [kategorii] jakości i stosunku, to zaś, co [istnieje] samo w sobie, co jest substancją, z natury swej idzie przed tym, co względne (to bowiem, co względne, jest w stosunku do tego, co istnieje samoistnie, jakby czymś pochodnym i czymś, co się doń przyłącza); tak więc nie mogłaby⁵ istnieć wspólna jakaś idea, obejmująca wszystkie te rodzaje [dobra]. — A dalej: wyraz „dobro” posiada tyle znaczeń ⁶, ile wyraz „byt” (mówi się o nim bowiem w [kategorii tego], czym coś jest, jak np.: bóg

1

17 nn.] Et. eud. 1218 a 1 nn. || 19 nn.] El. eud. 1217 b 26 nn. El. wielka 1183 a 9 nn. 1205, a 8 nn.

” pod przymusem — ponieważ zdobywanie środków do życia jest koniecznością. Przeciw takiej interpretacji nietrudno zauważyó, że warunkiem niezbędnym życia jest pewne minimum zamożności, ale nic bogactwo. — Niektórzy sądzą, że tekst jest w tym miejscu zepsuty.

2

   dobra w ogóle — tj. idei dobra.

3

   Słynne te stówa, znane są raczej w formie, która jest zmodyfikowaną nieco wersją lego, co czytamy w anonimowej, kompilacyjnej łacińskiej Vila Arisioielis z w. XIII (V. Rosę, Arisioielis qui ferebantur librorum fragmenta, 1886, s. 447. Dalej cytowany: Rosę): Amicus Plato, sed magis amica

4

veriias; słowa te zawierają, ironiczną mole. aluzje do wypowiedzi samego Platona w Państwie 595 B: „Trzeba to powiedzieć, chociaż mówić mi trudno: tuk bardzom od dziecka nawyki lubić Homera i czcić... Ale nie należy człowieka cenić więcej niż prawdę, więc trzeba powiedzieć, co myślę". Por też 607 C: .Ale byłby to grzech zdradzać to, co się wydaje prawdą" (Przekład W1 Witwickiego. 1948.) Por. niżej, przypis 35.

5

Por. też na s. 84.

³³ nie mogłaby — ponieważ ze stanowiska plaloników (o których tu mowa) nie można mówić o takiej idei, nie popadając w sprzeczność z założeniem, że nie istnieją idee tych przedmiotów, o których można orzekać poprzedzanie i następstwo.

6

^w O wieloznaczności wyrazu „dobro" por. też 1096 b 29 i Topiki 107 a 5.