b10 (2)

wionymi zasadami powiniemy leraz porównać nie tylko porwanie z porwaniem. lecz także różne odmiany inicjalnego działania na szkodę, stanowiącego jeden ze składników bajki.

Trzeba tu zachować ostrożność, aby wszystkie trzy wymienione formy ująć we wzajemnym powiązaniu. Można wszakze założyć, iż tak czy owak pierwsza z nich jest formą podstawową. W starożytnym Bgipcie wyobrażano sobie śmierć jako porwanie duszy przez smoka. Zostało ono jednak zapomnnianc. Do dziś żyje natomiast przekonanie, że choroby są wywoływane przez demony, które opanowały ciało. Archaiczne zabarwienie obyczajowe nadało tym przeświadczeniom dodanie żądania smoka, by królewna została mu złożona w ofierze. Towarzyszy mu pojawienie się wojska, oblężenia miasta i zagrożenie wojną. Nic sposób jednak tego prze konująco wykazać. W każdym razie wszystkie trzy formy są bardzo stare i każda dopuszcza szereg transformacji.

Rozpatrzmy pierwszą z nich: smok porywa królewnę.

Smok ucieleśnia tu zło. Pod wpływem religii smok przekształca się w diabła:

diabeł porywa królewnę.

Temu samemu wpływowi podlega obiekt porwania: diabeł porywa córkę popa.

Wieś nic zna już smoka. Zastępują go lepiej znane niebezpieczne zwierzęta (zamiana obyczajowa), którym przypisuje się fantastyczne atrybut) (modyfikacja):

niediwiedi o żelaznym futrze porywa dzieci króla.

Szkodnika upodabnia się do Baby Jagi. Jedna część bajki oddziałuje na drugą (zamiana wewnątrzbajkowa). Baba Jaga to istota płci żeńskiej, w związku z czym osobie porywanej przypisuje się płeć męską (odwrócenie):

czarownica porywa syna staruszków.

Jedna z trwałych form komplikacji bajki polega na ponownym porwą niu zdobyczy przez braci. Szkodzenie zostaje przeniesione na krewnych bohatera. Gdy

bracia porywają narzeczoną Iwana

- to mamy do czynienia z kanoniczną formą skomplikowania akcji.

Źli bracia bywają zastępowani przez innych członków rodziny ze zbioru postaci bajkowych (zamiana wewnątrzbajkowa): król (teść) porywa żonę Iwana.

Pełniąca tę samą rolę sama królewna nadaje bajce humorystyczne zabarwienie. Postać szkodnika jest tu zredukowana: królewna ucieka od męża.

We wszystkich wymienionych przypadkach porywani byli ludzie, ale może to być także, na przykład, dzienne światło (zamiana archaiczna?): smok wykrada królestwu światło.

Smoka zastępują niekiedy inne zwierzęce potwory (modyfikacja), zaś wykradany przedmiot upodabnia się stosownie do wyobrażeń o życiu króla:

norka kradnie zwierzęta z królewskiego zwierzyńca.

Doniosłą rolę pełnią w bajce talizmany. Często stanowią one jedyny środek, za pomocą którego Iwan osiąga swój cel. Dlatego są obiektem kradzieży. Jeśli akcja komplikuje się, to z punktu widzenia bajkowego kanonu taka kradzież jest wręcz konieczna. Zdarza się przy tym, że ów składnik bajki z rozwoju akcji zostaje przeniesiony na jej początek (zamiana wewnątrzbajkowa). Rabusiem bywa oszust, pan itp. (zamiana obyczajowa): talizman Iwana kradnie małe dziecko talizman chłopa kradnie pan.

Etap przejściowy do innych form reprezentuje bajka o ognistym ptaku. w której wykradzione złote jabłka nie są talizmanem (por. jabłka młodości). Należy wszakże zauważyć, iż wykradzenie talizmanu jest w istocie możliwe wyłącznie jako komplikacja w rozwoju akcji bajkowej, gdy talizman został już zdobyty. W zawiązaniu może się pojawić tylko wtedy. kiedy wejście w jego posiadanie jest jakoś, choćby najkrócej, umotywowane. Tłumaczy to. dlaczego przedmioty wykradzione w zawiązaniu często nic stanowią talizmanów. Ognisty ptak trafia na początek bajki z jej środka. Ptak to jedna z podstawowych form postaci przenoszącej Iwana do odległego królestwa. Złote pióra itp. są zaś typowym atrybutem bajkowych zwierząt.

Ognisty ptak kradnie jabłka króla.

We wszystkich przypadkach zachowane zostało wykradanie. Zniknię cie narzeczonej, córki, żony przypisane jest postaci mitologicznej. Jcd-

271