CCF20090308000

wypowiedzi epickiej i dramatycznej oraz ustalenie prawideł interpretacji i opisu podmiotu lirycznego w toku badania.

Główne prace: Koncepcja języka poetyckiego awangardy krakowskiej, 1965; Dzieło, język, tradycja, 1974; obok Michała Głowińskiego i Aleksandry Okopień-Sławińskiej współautor Zarysu teorii literatury, wyd. 1 — 1959; oraz współautor Słownika terminów literackich, 1976.

Poniższy artykuł po raz pierwszy opublikowano w pracy zbiorowej Wiersz i poezja. Konferencja teoretycznoliteracka w Pcimiu, 1966. Przedrukowano zaś z książki Dzieło, język, tradycja, Warszawa 1974.

O KATEGORII PODMIOTU LIRYCZNEGO

1966

I

Powszechnym zjawiskiem wśród badaczy i krytyków, rozumiejących dobrze antypsychologdstyczny i antybiografistyczny sens pojęcia podmiotu literackiego, jest nie dość wyraźne — pozytywne — określenie typu rzeczywistości literackiej, na jaki ono wskazuje. Istnieje ogólna zgoda co do tego, że podmiotu wypowiedzi lirycznej czy narracyjnej nie należy utożsamiać z realną osobą twórcy. To raz. Panuje również zgoda co do tego, że podmiot jest immanentnie zawarty w strukturze przekazu literackiego, że jest „jakoś” (właśnie!) wyznaczany przez pozostałe elementy owej struktury. Obie te konstatacje nie są na ogół uzupełniane przez jakieś sugestie precyzujące dokładniej sposób istnienia „ja” literackiego w obszarze wypowiedzi. Co więcej: od razu zazwyczaj przechodzi się na płaszczyznę interpretacji, mówiąc o podmiocie utworu w terminach epistemologicznych (jako o podmiocie pewnych operacji poznawczych), psychologicznych, socjologicznych itp. W rezultacie rodzi się fałszywe przekonanie, że został nazwany faktyczny sposób istnienia podmiotu.

Wydaje się, że nie należy w żadnym wypadku mieszać terminów, y.n pomocą których określa się status ontologiczny ,,Ja" literachirjm, i terminów, które mają charakter interpretery |n\ to znaczy uiMtalują jakieś relacje pomiędzy owym statusem l |.i.. ponowanym przez badacza porządkiem wyjaśniającym Nie mim my nic przeciwko interpretacjom podmiotu lirycznego uncjo

I4H

logicznym, epistemologicznym czy jakimkolwiek innym — sądzimy wszakże, że mogą być one zasadne o tyle tylko, o ile dotyczą zjawiska, które zostało już uprzednio zidentyfikowane i wyodrębnione w swojej macierzystej, jeśli tak rzec można, materii. Ujmując rzecz wprost:    w semantycznej materii

utworu.

II

Problem podmiotu lirycznego musimy wyodrębnić z szerszego pola problematyki teoretycznoliterackiej, którą w całości można umieścić pod nagłówkiem: nadawca dzieła literackiego. Z problematyką tą badacz literatury styka się na trzech różnych poziomach.

Przede .wszystkim na poziomie wydarzeń składających się na biografię konkretnej jednostki — twórcy danego dzieła, Adama Mickiewicza, Janiny Dziarnowskiej czy Andrzeja Wiktora Butnego. Na tej płaszczyźnie rola nadawcy konkretnego utworu jest jak gdyby „obciążona” wszelkimi innymi rolami, które dany osobnik odgrywał w różnorodnych sytuacjach życiowych. Związki między tymi wszystkimi rolami można sobie wyobrażać nader rozmaicie. Można je interpretować jako relacje o charakterze przyczynowym, jako przyporządkowania funkcjonalne czy nawet jako okazjonalne kombinacje określone przez jakiś zbieg okoliczności zewnętrznych w życiu pisarza. W każdym wypadku jednak dany komplet ról tworzy całość nierozrywalną i w takiej właśnie postaci jest przywoływany jako odniesienie dla konkretnego przekazu literackiego. O badaczach literatury, dla których problematyka nadawcy dzieła wyczerpuje się w zupełności na poziomie biograficznym, zwykło się powiadać, że zajmują stanowisko naiwnie realistyczne.

Na drugi poziom tej problematyki wchodzimy wtedy, gdy pytamy wyłącznie o specyficzną rol<; autora, w którą wchodzi on w przebiegu procesu twórczego lt.nl.te.- u- dujący wyodrębnić tę rolę, wypreparować ją z żywego Kompleksu biograficznego, redukuje jak gdyby osobowość pisarza do tego jej aspektu, który wyłania się w toku kształtowania przekazu. Nadawca występuje tu juko hipotetyczny podmiot czynności twór-

147

t»